Praca zbiorowa „Spektakle zmysłów” pod redakcją Anny Wieczorkiewicz i Moniki Kostaszuk-Romanowskiej jest publikacją niezwykle cenną i wartościową, szczególnie dla tych czytelników, którzy pragną na bieżąco śledzić aktualne tendencje badawcze szeroko pojętej, nowoczesnej antropologii. Jednym z najważniejszych jej nurtów jest od przeszło dwudziestu lat antropologia zmysłów, skupiająca się na różnych aspektach zmysłowości i jej roli dla uczestnictwa i poznania kultury.

Nurt ten rozwija się bardzo intensywnie od lat 80. XX wieku. Za pracę „założycielską” uznaje się studium Alaina Corbina dotyczące przemożnego wpływu zapachu na kształt francuskiej wyobraźni społecznej, „Le Miasme et la Jonquille: l’ odorat et l’imaginaire social, XVIIème et XIXème siec les”, wydane w Paryżu w 1986 roku. Zwolennicy analiz kulturowych prowadzonych przez pryzmat poznania zmysłowego prowadzą laboratorium badawcze CONSERT (Concordia Sensoria Research Team) na Uniwersytecie Concordia w Montrealu. Grupie przewodzi David Howes, a najważniejsi naukowcy zaangażowani w projekt antropologii zmysłów to Constance Classen, Jim Drobnick, Jennifer Fisher czy Jean-Sebastien Marcoux. Howes sytuuje „zwrot sensoryczny” (le virage sensoriel) na tle „zwrotu materialnego” (le virage matériel), który wprowadził w ramy historii kultury zainteresowanie przedmiotami materialnymi. Badania wymiaru materialnego doprowadziły w konsekwencji do zainteresowania się również sensorycznymi sposobami poznania przedmiotów, gdyż bezpośredni kontakt z wytworami kultury implikuje w pierwszej kolejności poznanie cielesne.

Główne założenia metodologiczne antropologii zmysłów sformułowane zostały w artykule Classen „Foundations for an Anthropology of the Senses”: „Percepcja zmysłowa – oprócz tego, że posiada wymiar fizyczny – jest także aktem kulturowym: wzrok, słuch, dotyk, smak i powonienie to nie tylko środki umożliwiające pojmowanie zjawisk fizycznych, lecz także kanały transmisji wartości kulturowych.” (cyt. za: M. Herzfeld: „Antropologia”, Kraków 2004, s. 332; oryginalny tekst artykułu w: „International Social Sciences Journal” 1997 nr 153). Teza o dwupoziomowym charakterze percepcji sensorycznej determinuje więc badania w duchu nowej metody zainteresowanej zmysłowością. Poprzez podważenie trzech dotychczasowych założeń antropologii: o przezroczystości zmysłów, dominującej roli wzroku oraz konieczności werbalizowania wiedzy, antropologia zmysłów ma pozwolić na głębsze poznanie badanych zjawisk i analizy porównawcze w etnologii różnych kultur. Badacze podążają tropem historii wzroku, smaku, węchu, słuchu czy dotyku, zarówno docierając do mechanizmów poznania zmysłowego, jak i odkrywając niewidoczne dotychczas praktyki kulturowe. Zmysły przestały być uważane za jedynie biologiczne instrumenty poznania, transparentne względem obyczajów; zaczęto dostrzegać ich związek z dominującym modelem zachowań kulturowych. Tym samym możliwe stało się uchwycenie wzajemnych relacji między modelami percepcji a kodami danej kultury. Istotny jest również bliski związek analiz w duchu archeologii zmysłów z estetyką skupioną na aisthesis. Zgodnie z tą optyką poznanie oparte na sensorium integralnie związane jest z konkretną czasoprzestrzenią kulturową oraz materialnym wymiarem uczestnictwa w kulturze.

Antropologia zmysłów, początkowo zakotwiczona na podłożu badań etnograficznych, objęła również wiele innych zjawisk ze świata kultury. Rosnące przekonanie o wadze zmysłowości zmieniło optykę badań antropologicznych, które odtąd rozpatrywały relację człowieka i kultury jako relację bodźców i przeżyć cielesnych, angażujących i kształtujących użycie poszczególnych zmysłów. Jak we wprowadzeniu do tomu „Spektakle zmysłów” dowodzi Anna Wieczorkiewicz, do rozpatrywania zjawisk tak rozumianej kultury zmysłowości adekwatne jest wciąż pojęcie spektaklu wprowadzone przez Guy’a Deborda, dostosowane do wymogów aktualnej sytuacji: „Spektakl nie będzie zatem przedstawieniem jakiejś rzeczywistości przygotowanym dla zmysłu wzroku, lecz ucieleśnieniem pewnej potencjalności dziania się, wejściem w sensualne doświadczenie scenariuszowego zapisu, albo tez opowieścią, która zmysłowo nas dotyka. Ucieleśnienie łączy w jedno spektakl i zmysły – tym, co ważne, staje się aktualizacja pewnego scenariusza w doświadczeniu.” (s.10)

Redaktorki antologii wychodzą z trafnego i rzetelnego założenia, by nie dzielić dziedziny antropologii zmysłów wyłącznie na poddziały zajmujące się konkretnymi zmysłami (wzroku, słuchu, dotyku, smaku czy węchu), lecz by przedstawić panoramę różnych znaczeń i rozumień pojęcia zmysłowości i jego postaci w danych badaniach. Publikacja podzielona jest więc na kilka części, w których poszczególni autorzy zajmują się bądź to jednym z pięciu zmysłów, bądź proponują całościowe ujęcie sensorium w kontekście specyfiki rzeczywistości kulturowej. Części te to kolejno „Zmysłowość dotyku” (dwa artykuły), „Zmysłowość smaku” (trzy artykuły), „Zmysłowość uwodzenia” (trzy artykuły), „zmysłowość mediatyzowana” (cztery artykuły), „Niezbywalna zmysłowość spektaklu” (trzy artykuły), „Rekonfiguracje zmysłowości” (trzy artykuły) oraz „Zmysłowość cudu” (trzy artykuły). Zebrane razem w obfitym pod względem objętości tomie rysują bardzo szczegółowy pejzaż antropologii zmysłów jako tendencji badawczej, zajmującej się nie tylko przeszłością, ale i kulturą współczesną.

Pośród zgromadzonych w antologii artykułów znajdziemy analizy konkretnych problemów, jak i propozycje o charakterze ogólnym, zmierzające do stworzenia modeli aktualnych zjawisk kulturowych. Wśród tych pierwszych wymienić można monografię smaku w filmowej twórczości José Juana Bigasa Luny autorstwa Katarzyny Citko, refleksję o uwodzeniu i śmierci w dziełach Szekspira, zaproponowaną przez Zbigniewa Mikołejko, porównawcze studium tragedii antycznej z dzisiejszymi spektaklami pióra Moniki Kostaszuk-Romanowskiej czy interpretację sensorycznego doświadczenia w świetle myśli Kracauera i Benjamina, jaką przedstawia Tomasz Majewski. W wyborze artykułów podejmujących się generalizacji, a co za tym idzie pogłębionego teoretyzowania i abstrahowania, wspomnieć należy o dotykowym paradygmacie badań historycznych i archiwistycznych w ujęciu Elżbiety Konończuk, o tezie dotyczące synestezyjności wszelkiej percepcji, postawionej przez Joannę Jakubowską czy też o opisanych przez Małgorzatę Nieszczerzewską dwóch możliwych postaciach stymulacji zmysłowej, na jaką wystawiony jest mieszkaniec miasta.

Trudno wymienić tu i skomentować wszystkie prace, jakie weszły w skład „Spektakli zmysłów”. Dość stwierdzić, że każda z nich prezentuje bardzo wysoki poziom oraz świadczy o orientacji autorów tak w historii badań antropologicznych, jak i w jej najnowszych tendencjach i zainteresowaniach. Szeroki wachlarz podejmowanych tematów dowodzi popularności antropologii zmysłów, ale i świadczy o potrzebie prowadzenia badań właśnie w tym duchu, gdyż zakładają one równoważność cielesności i duchowości człowieka jako podmiotu w kulturowej rzeczywistości. Co więcej, postrzeganie kultury przez pryzmat zmysłowości pozwala na zauważenie związków między aspektem materialnym i duchowym, a sama zmysłowość postrzegana jest nie tylko jako sfera bodźców i reakcji na poziomie ciała, lecz także na poziomie myśli, filozofowania i poznania.

Roland Barthes pisał, iż „lektura jest gestem ciała”. Lektura tomu „Spektakle zmysłów” będzie z pewnością gestem cielesnym, gdyż o ciele – i poprzez zmysły – traktuje większość prezentowanych w niej tekstów. Szeroka perspektywa kulturoznawcza proponowanych artykułów oraz interesujące, nowatorskie ujęcia omawianych tematów z pewnością dostarczą satysfakcji czytelnikowi, zaintrygowanemu antropologią zmysłów jako dyscypliną badawczą. Publikacja pod redakcją znakomitych polskich badaczek cielesności jest również wartościowym dokumentem zainteresowania i stosowania na gruncie polskim najnowszych metodologii naukowych w dziedzinach humanistycznych. Jak pokazują „Spektakle zmysłów”, są to badania najwyższej próby, inspirujące do dalszego zgłębiania zmysłowego wymiaru uczestnictwa w kulturze.

„Spektakle zmysłów”. Redakcja: Anna Wieczorkiewicz, Monika Kostaszuk-Romanowska. Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Warszawa 2010.