ISSN 2658-1086
MIŁOSNA HERSTORY
A
A
A
Melodramat, uważany niegdyś za naiwne i banalne dzieło filmowe dla kucharek, był przez długi czas niedoceniany i lekceważony przez krytyków. Dopiero w latach 70. XX wieku pogłębiona refleksja badawcza nad owym gatunkiem ujawniła ideologiczny ładunek ekranowych „wyciskaczy łez” oraz ich silne oddziaływanie perswazyjne (Stachówna 2001:18). Do tego odkrycia szczególnie przyczyniły się feministki, które doceniły melodramat jako „wyjątkowo wdzięczny materiał analityczny służący do opisu patriarchalnej kultury i roli, jaką odgrywa w niej kobieta” (tamże: 20). Film Jane Campion „Jaśniejsza od gwiazd” jest przykładem autorskiego podejścia do gatunku, przy czym autorskość rozumiana jest w tym wypadku jako „znak firmowy” (Helman, Ostaszewski 2011: 188) reżyserki.
Fabuła filmu Campion wpisuje się w powtarzalny schemat melodramatu o nieszczęśliwym zakończeniu. Piękni i młodzi bohaterowie zakochują się w sobie. Choć na początku nie chcą poddać się temu uczuciu, a później na drodze do szczęścia napotykają pewne przeszkody, ich historia toczy się zgodnie z formułą: „miłość zwycięża rozsądek i chłodne kalkulacje, zmusza do działań szalonych i nieodpowiedzialnych” (tamże: 38). Uczucie Fanny i Johna jest „miłością niemożliwą” – nad ich tymczasowym szczęściem ciąży wrogie Fatum, ponieważ widz zdaje sobie sprawę, że John, podobnie jak brat, a wcześniej i rodzice, umrze na gruźlicę. Tym samym w „Jaśniejszej od gwiazd” Eros bardzo silnie splata się z Tanatosem, co stanowi podstawową regułę melodramatu (tamże: 45). Jednak temu powtórzeniu formuły towarzyszą świadome, drobne odstępstwa od fabularnego schematu. Za przykład takich odejść może posłużyć istotna scena pierwszego spotkania przyszłych zakochanych. W filmie Campion zbudowana jest ona przy pomocy klasycznej frazy ujęcie-przeciwujęcie. Spojrzenia i rozmowa bohaterów utwierdzają widza w przekonaniu, że między Fanny i Johnem może narodzić się więź. Jednak już następna scena zakupu tomiku wierszy Keatsa (podczas której młodsza siostra bohaterki, Malutka, tłumaczy księgarzowi, że Fanny poznała Keatsa i zleciła rodzeństwu kupno tomiku, bo chce wiedzieć, czy jego autor jest idiotą), ironicznie rozładowuje ów znaczący moment.
Zarówno wrażliwy, utalentowany i śmiertelnie chory poeta John Keats, którego bez wahania można nazwać „bytem-ku-miłości” (Stachówna 2001: 37), jak i Fanny Brawne wpisują się w konwencję pięknych i młodych melodramatycznych kochanków. Jednak konstrukcja głównej bohaterki jest kolejnym przesunięciem akcentów w filmie – Fanny wyposażona jest w pewien naddatek, który staje się nośnikiem autorskości w „Jaśniejszej od gwiazd”. Bohaterka projektuje i szyje stroje, a swoją twórczość stawia na równi z twórczością literacką uprawianą przez Keatsa i pana Browna. Przekomarzając się z poetami, przyznaje nawet, że krawiectwo jest zajęciem przewyższającym ich „pisaninę”. Zatem Fanny w sposób charakterystyczny i dla innych bohaterek filmów Campion wprowadza perspektywę feministyczną i jednocześnie autobiograficzną – postępowanie postaci jest podporządkowane podobnym celom, co postępowanie samej reżyserki, czyli „odnalezieniu własnej podmiotowości i dróg samorealizacji” (Radkiewicz 2010: 43). Ponadto wybór krawiectwa jako sposobu ekspresji bohaterki jest czymś w rodzaju modyfikacji mitu Arachne i metafory tkania pajęczej sieci, która stanowi podstawę arachnologii, stylu krytyki feministycznej podkreślającej silny, niemal cielesny związek kobiety-autora ze swym dziełem oraz zacieranie w przypadku kobiecej twórczości, charakterystycznego dla mężczyzn dystansu między codziennym życiem a twórczością (Burzyńska, Markowski 2007: 401).
Postawa Fanny, podobnie jak bohaterek innych filmów autorki, zostaje jednoznacznie określona już na samym początku – pierwsza scena filmu to ujęcie detalu: igły i nici, któremu towarzyszy muzyka ilustracyjna. Obecność muzyki (lub jej brak) w poszczególnych scenach filmu jest znamienna – znaczące dla melodramatycznego paradygmatu sceny, takie jak pierwszy pocałunek bohaterów czy ich pożegnanie, nie są nią ilustrowane, w przeciwieństwie do scen przedstawiających szyjącą Fanny. Zatem i wykorzystanie muzyki (kameralne utwory Mozarta) wskazuje na przeniesienie punktu ciężkości w filmie z formuły melodramatycznej na głębsze, istotne dla autorki zagadnienia kobiecej twórczości i tożsamości.
Wyżej poruszaną już kwestię projektowania i szycia strojów przez bohaterkę można również odnieść do autorskości „Jaśniejszej od gwiazd” na nieco innym poziomie. Rola kostiumów jest w twórczości reżyserki bardzo ważna, bo wpisuje się w ogólną kobiecocentryczną perspektywę filmów (Radkiewicz 2010: 79). Kostiumy w obrazach filmowych służą zarówno do patrzenia „na”, jak i „przez” nie (tamże: 81). W dziele Campion z jednej strony wpisują się w liberalny sposób wykorzystania stroju w filmie, w którego myśl „kostium służy poszukiwaniu sposobu przedstawiania, za pomocą biografii autentycznych oraz w jakiś sposób symbolicznych postaci globalnej historii kulturalnej i politycznej wszystkich kobiet. Ubrania są tu głównie nośnikiem informacji o realiach społeczno-obyczajowych, geograficznych, historycznych” (tamże: 81). Z drugiej strony, chociaż w „Jaśniejszej od gwiazd” strój nie wpisuje się w seksualny model wykorzystania kostiumów, poza pełnieniem funkcji poznawczej staje się on środkiem ekspresji głównej bohaterki. Elżbieta Ostrowska zauważa, że Campion „potrafi istniejące środki systemu patriarchalnego, np. ubiór, przekształcić tak, by z narzędzia represji stały się źródłem uwolnienia kobiety. Reżyserka usiłuje przekształcić, a nie niszczyć zakwestionowane przez siebie struktury rzeczywistości społeczno-kulturowej, bo właśnie w takim działaniu widzi skuteczny sposób przezwyciężania zjawiska alienacji kobiety ze świata” (Ostrowska 1998: 220). Zatem tak jak opresyjne suknie z początku XIX wieku stają się dla bohaterki filmu punktem wyjścia do tworzenia własnej tożsamości, tak dla samej Jane Campion gatunek melodramatu stał się narzędziem do przetworzenia reguł panujących w filmowym świecie.
Wydarzenia w filmie przedstawione zostają z punktu widzenia bohaterki. Fanny Brawne nie jest bierną uczestniczką zdarzeń ani obiektem, na którym skupia się męskie spojrzenie, ale podmiotem sprawczym diegezy. W scenach pisania listów do Keatsa staje się homodiegetyczną narratorką (podczas gdy treść listów bohatera, mimo że odczytywana jego głosem, nie powołuje na ekran adekwatnych obrazów). Owa subiektywizacja jest powtarzającym się zabiegiem w filmach Campion (Radkiewicz 2010: 55). Dzięki umieszczeniu Fanny w centrum wydarzeń reżyserka całkowicie unieważnia ładunek ideologiczny tkwiący w melodramacie, a więc tradycyjny, patriarchalny punkt widzenia, deprecjonujący społeczne znaczenie kobiety i uwypuklający jej niesamodzielność i zależność od mężczyzn (Stachówna 2001: 20). Tym samym reżyserka po raz kolejny przepracowuje nie tylko model gatunkowy, ale i tradycyjny model kinowy, w którym „władcą filmowego spojrzenia”, tworzącego świat przedstawiony na ekranie, był mężczyzna (Radkiewicz 2010: 9).
W filmie wykorzystano różnorodne plany – detale, półzbliżenia, plany pełne, ogólne i totalne. Zastosowanie tych ostatnich nie sprowadza się do informowania widza o lokalizacji akcji, pełnią one bowiem funkcję estetyczną. Nacisk na wizualną stronę filmu widoczny jest również w operowaniu światłem, w kolorystyce i kompozycji kadrów inspirowanych obrazami Claude’a Moneta (Strzelecka, Campion 2010). Istotną rolę w tym kontekście pełnią także żywe obrazy stworzone dzięki wkomponowaniu bohaterów w naturalne ramy, które stanowią okna, ościeżnice lub drzewa, a także dzięki efektowi zbliżonemu do stop-klatki, osiągniętemu przez zastygnięcie bohaterów w różnych pozach podczas zabawy z Malutką. Wszystkie te zabiegi mogą sprawić, że obraz będzie oddziaływać na widza bardzo silnie, wywołując w nim estetyczne odczucie. Jest to kolejne odstępstwo od formuły melodramatu, który, zgodnie ze słowami Stachówny, „zapewnia widzom przeżycia natury emocjonalnej, a nie estetycznej, wzrusza, a nie kształtuje poczucie piękna, realizuje strategię łez, a nie strategię rozumienia sztuki” (Stachówna 2001: 47).
Film Jane Campion „Jaśniejsza od gwiazd” odarł gatunek melodramatu z jego ideologicznego i perswazyjnego ładunku, zastępując go świadomą, kobiecą perspektywą i nasycając się treściami z obszaru krytyki feministycznej, dzięki czemu można go wpisać w szeroki model „kina kobiecego” (Radkiewicz 2010: 20). Jednocześnie wszystkie podjęte w tym celu zabiegi składają się na „znak firmowy” Campion, rozumiany jako stałe, obsesyjne motywy pojawiające się w filmach i wykorzystywane sposoby narracji (Helman, Ostaszewski 2011: 188). Jednak dokonana przez reżyserkę dekonstrukcja gatunku nie narusza podstaw jego modelu, bo opowieść o miłości Fanny Brawne i Johna Keatsa, choć przedstawiona w autorski sposób, wciąż może oddziaływać na widza i go wzruszać, a w tym właśnie Grażyna Stachówna dostrzega istotę melodramatu (Stachówna 2001: 352).
LITERATURA:
Burzyńska A., Markowski M..P.: Teorie literatury XX wieku. Podręcznik. Kraków 2007.
Helman A., Ostaszewski J.: Historia myśli filmowej. Podręcznik. Gdańsk 2011.
Kobieta z kamerą. Red. G. Stachówna. Kraków 1998.
Radkiewicz M.: W poszukiwaniu sposobu ekspresji. O filmach Jane Campion i Sally Potter. Kraków 2010.
Stachówna G.: Niedole miłowania. Ideologia i perswazja w melodramatach filmowych. Kraków 2001.
Strzelecka M., Campion J.: Każdy chce do kogoś należeć. Jane Campion o niezależności w życiu i w kinie. „Wysokie obcasy”, http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,53662,7912716,Kazdy_chce_do_kogos_nalezec.html.
Fabuła filmu Campion wpisuje się w powtarzalny schemat melodramatu o nieszczęśliwym zakończeniu. Piękni i młodzi bohaterowie zakochują się w sobie. Choć na początku nie chcą poddać się temu uczuciu, a później na drodze do szczęścia napotykają pewne przeszkody, ich historia toczy się zgodnie z formułą: „miłość zwycięża rozsądek i chłodne kalkulacje, zmusza do działań szalonych i nieodpowiedzialnych” (tamże: 38). Uczucie Fanny i Johna jest „miłością niemożliwą” – nad ich tymczasowym szczęściem ciąży wrogie Fatum, ponieważ widz zdaje sobie sprawę, że John, podobnie jak brat, a wcześniej i rodzice, umrze na gruźlicę. Tym samym w „Jaśniejszej od gwiazd” Eros bardzo silnie splata się z Tanatosem, co stanowi podstawową regułę melodramatu (tamże: 45). Jednak temu powtórzeniu formuły towarzyszą świadome, drobne odstępstwa od fabularnego schematu. Za przykład takich odejść może posłużyć istotna scena pierwszego spotkania przyszłych zakochanych. W filmie Campion zbudowana jest ona przy pomocy klasycznej frazy ujęcie-przeciwujęcie. Spojrzenia i rozmowa bohaterów utwierdzają widza w przekonaniu, że między Fanny i Johnem może narodzić się więź. Jednak już następna scena zakupu tomiku wierszy Keatsa (podczas której młodsza siostra bohaterki, Malutka, tłumaczy księgarzowi, że Fanny poznała Keatsa i zleciła rodzeństwu kupno tomiku, bo chce wiedzieć, czy jego autor jest idiotą), ironicznie rozładowuje ów znaczący moment.
Zarówno wrażliwy, utalentowany i śmiertelnie chory poeta John Keats, którego bez wahania można nazwać „bytem-ku-miłości” (Stachówna 2001: 37), jak i Fanny Brawne wpisują się w konwencję pięknych i młodych melodramatycznych kochanków. Jednak konstrukcja głównej bohaterki jest kolejnym przesunięciem akcentów w filmie – Fanny wyposażona jest w pewien naddatek, który staje się nośnikiem autorskości w „Jaśniejszej od gwiazd”. Bohaterka projektuje i szyje stroje, a swoją twórczość stawia na równi z twórczością literacką uprawianą przez Keatsa i pana Browna. Przekomarzając się z poetami, przyznaje nawet, że krawiectwo jest zajęciem przewyższającym ich „pisaninę”. Zatem Fanny w sposób charakterystyczny i dla innych bohaterek filmów Campion wprowadza perspektywę feministyczną i jednocześnie autobiograficzną – postępowanie postaci jest podporządkowane podobnym celom, co postępowanie samej reżyserki, czyli „odnalezieniu własnej podmiotowości i dróg samorealizacji” (Radkiewicz 2010: 43). Ponadto wybór krawiectwa jako sposobu ekspresji bohaterki jest czymś w rodzaju modyfikacji mitu Arachne i metafory tkania pajęczej sieci, która stanowi podstawę arachnologii, stylu krytyki feministycznej podkreślającej silny, niemal cielesny związek kobiety-autora ze swym dziełem oraz zacieranie w przypadku kobiecej twórczości, charakterystycznego dla mężczyzn dystansu między codziennym życiem a twórczością (Burzyńska, Markowski 2007: 401).
Postawa Fanny, podobnie jak bohaterek innych filmów autorki, zostaje jednoznacznie określona już na samym początku – pierwsza scena filmu to ujęcie detalu: igły i nici, któremu towarzyszy muzyka ilustracyjna. Obecność muzyki (lub jej brak) w poszczególnych scenach filmu jest znamienna – znaczące dla melodramatycznego paradygmatu sceny, takie jak pierwszy pocałunek bohaterów czy ich pożegnanie, nie są nią ilustrowane, w przeciwieństwie do scen przedstawiających szyjącą Fanny. Zatem i wykorzystanie muzyki (kameralne utwory Mozarta) wskazuje na przeniesienie punktu ciężkości w filmie z formuły melodramatycznej na głębsze, istotne dla autorki zagadnienia kobiecej twórczości i tożsamości.
Wyżej poruszaną już kwestię projektowania i szycia strojów przez bohaterkę można również odnieść do autorskości „Jaśniejszej od gwiazd” na nieco innym poziomie. Rola kostiumów jest w twórczości reżyserki bardzo ważna, bo wpisuje się w ogólną kobiecocentryczną perspektywę filmów (Radkiewicz 2010: 79). Kostiumy w obrazach filmowych służą zarówno do patrzenia „na”, jak i „przez” nie (tamże: 81). W dziele Campion z jednej strony wpisują się w liberalny sposób wykorzystania stroju w filmie, w którego myśl „kostium służy poszukiwaniu sposobu przedstawiania, za pomocą biografii autentycznych oraz w jakiś sposób symbolicznych postaci globalnej historii kulturalnej i politycznej wszystkich kobiet. Ubrania są tu głównie nośnikiem informacji o realiach społeczno-obyczajowych, geograficznych, historycznych” (tamże: 81). Z drugiej strony, chociaż w „Jaśniejszej od gwiazd” strój nie wpisuje się w seksualny model wykorzystania kostiumów, poza pełnieniem funkcji poznawczej staje się on środkiem ekspresji głównej bohaterki. Elżbieta Ostrowska zauważa, że Campion „potrafi istniejące środki systemu patriarchalnego, np. ubiór, przekształcić tak, by z narzędzia represji stały się źródłem uwolnienia kobiety. Reżyserka usiłuje przekształcić, a nie niszczyć zakwestionowane przez siebie struktury rzeczywistości społeczno-kulturowej, bo właśnie w takim działaniu widzi skuteczny sposób przezwyciężania zjawiska alienacji kobiety ze świata” (Ostrowska 1998: 220). Zatem tak jak opresyjne suknie z początku XIX wieku stają się dla bohaterki filmu punktem wyjścia do tworzenia własnej tożsamości, tak dla samej Jane Campion gatunek melodramatu stał się narzędziem do przetworzenia reguł panujących w filmowym świecie.
Wydarzenia w filmie przedstawione zostają z punktu widzenia bohaterki. Fanny Brawne nie jest bierną uczestniczką zdarzeń ani obiektem, na którym skupia się męskie spojrzenie, ale podmiotem sprawczym diegezy. W scenach pisania listów do Keatsa staje się homodiegetyczną narratorką (podczas gdy treść listów bohatera, mimo że odczytywana jego głosem, nie powołuje na ekran adekwatnych obrazów). Owa subiektywizacja jest powtarzającym się zabiegiem w filmach Campion (Radkiewicz 2010: 55). Dzięki umieszczeniu Fanny w centrum wydarzeń reżyserka całkowicie unieważnia ładunek ideologiczny tkwiący w melodramacie, a więc tradycyjny, patriarchalny punkt widzenia, deprecjonujący społeczne znaczenie kobiety i uwypuklający jej niesamodzielność i zależność od mężczyzn (Stachówna 2001: 20). Tym samym reżyserka po raz kolejny przepracowuje nie tylko model gatunkowy, ale i tradycyjny model kinowy, w którym „władcą filmowego spojrzenia”, tworzącego świat przedstawiony na ekranie, był mężczyzna (Radkiewicz 2010: 9).
W filmie wykorzystano różnorodne plany – detale, półzbliżenia, plany pełne, ogólne i totalne. Zastosowanie tych ostatnich nie sprowadza się do informowania widza o lokalizacji akcji, pełnią one bowiem funkcję estetyczną. Nacisk na wizualną stronę filmu widoczny jest również w operowaniu światłem, w kolorystyce i kompozycji kadrów inspirowanych obrazami Claude’a Moneta (Strzelecka, Campion 2010). Istotną rolę w tym kontekście pełnią także żywe obrazy stworzone dzięki wkomponowaniu bohaterów w naturalne ramy, które stanowią okna, ościeżnice lub drzewa, a także dzięki efektowi zbliżonemu do stop-klatki, osiągniętemu przez zastygnięcie bohaterów w różnych pozach podczas zabawy z Malutką. Wszystkie te zabiegi mogą sprawić, że obraz będzie oddziaływać na widza bardzo silnie, wywołując w nim estetyczne odczucie. Jest to kolejne odstępstwo od formuły melodramatu, który, zgodnie ze słowami Stachówny, „zapewnia widzom przeżycia natury emocjonalnej, a nie estetycznej, wzrusza, a nie kształtuje poczucie piękna, realizuje strategię łez, a nie strategię rozumienia sztuki” (Stachówna 2001: 47).
Film Jane Campion „Jaśniejsza od gwiazd” odarł gatunek melodramatu z jego ideologicznego i perswazyjnego ładunku, zastępując go świadomą, kobiecą perspektywą i nasycając się treściami z obszaru krytyki feministycznej, dzięki czemu można go wpisać w szeroki model „kina kobiecego” (Radkiewicz 2010: 20). Jednocześnie wszystkie podjęte w tym celu zabiegi składają się na „znak firmowy” Campion, rozumiany jako stałe, obsesyjne motywy pojawiające się w filmach i wykorzystywane sposoby narracji (Helman, Ostaszewski 2011: 188). Jednak dokonana przez reżyserkę dekonstrukcja gatunku nie narusza podstaw jego modelu, bo opowieść o miłości Fanny Brawne i Johna Keatsa, choć przedstawiona w autorski sposób, wciąż może oddziaływać na widza i go wzruszać, a w tym właśnie Grażyna Stachówna dostrzega istotę melodramatu (Stachówna 2001: 352).
LITERATURA:
Burzyńska A., Markowski M..P.: Teorie literatury XX wieku. Podręcznik. Kraków 2007.
Helman A., Ostaszewski J.: Historia myśli filmowej. Podręcznik. Gdańsk 2011.
Kobieta z kamerą. Red. G. Stachówna. Kraków 1998.
Radkiewicz M.: W poszukiwaniu sposobu ekspresji. O filmach Jane Campion i Sally Potter. Kraków 2010.
Stachówna G.: Niedole miłowania. Ideologia i perswazja w melodramatach filmowych. Kraków 2001.
Strzelecka M., Campion J.: Każdy chce do kogoś należeć. Jane Campion o niezależności w życiu i w kinie. „Wysokie obcasy”, http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,53662,7912716,Kazdy_chce_do_kogos_nalezec.html.
„Jaśniejsza od gwiazd” („Bright Star”). Reżyseria: Jane Campion. Scenariusz: Jane Campion. Obsada: Abbie Cornish, Ben Whishaw, Paul Schneider, Kerry Fox, Thomas Brodie-Sangster, Claudie Blakley, Gerard Monaco, Antonia Campbell-Hughes i in. Gatunek: melodramat, film biograficzny. Produkcja: Australia / Francja / Wielka Brytania 2009, 119 min.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |