ISSN 2658-1086
QUEER WYCHODZI Z SZAFY I TRAFIA NA PÓŁKI
A
A
A
Książki o filmie
Taka książka już dawno była na polskim rynku wydawniczym bardzo potrzebna. Sformułowanie to brzmi może jak frazes, ale nie jest nim w tym przypadku, „Oblicza kina queer” Małgorzaty Radkiewicz zapełniają bowiem istotną lukę, jaką do tej pory stanowił brak rodzimego wszechstronnego opracowania zagadnień dotyczących takich zjawisk, jak kino LGBT czy wątki transgenderowe w filmie. Z roku na rok ów brak stawał się coraz bardziej dotkliwy – w konfrontacji z dystrybucją w Polsce filmów uruchamiających myślenie o kategorii queer (nie wspominając już o często deformujących związane z nim pojęcia społecznych pseudodyskusjach) wykształciła się wszak potrzeba dysponowania narzędziami służącymi konstruowaniu interpretacji tego typu dzieł.
Na „Oblicza kina queer” składają się przede wszystkim interpretacje filmów, które można odczytywać w odniesieniu do zjawisk szeroko rozumianej nienormatywności. Niektóre z omawianych przez autorkę przykładów stanowią przy tym „klasyki” w swej dziedzinie, podczas gdy obecność innych może nieco dziwić (znacznie rzadziej dziwi brak wzmianek o jakimś dziele – na przykład o „Samotnym mężczyźnie” Toma Forda, ale wiadomo przecież, że o wszystkim pisać nie sposób). Kto przypuszczał, że w odniesieniu do kategorii queer da się interpretować takie animacje, jak „Uciekające kurczaki” czy „Wilk i zając”? Autorka pokazuje, że odczytania takie są możliwe, wbrew bowiem temu, co czasem się przypuszcza, queer jest pojęciem wieloaspektowym i zarazem dobrze adaptującym się w zmiennych warunkach metodologii badań nad filmem i nowymi mediami.
Już sam rzut oka na indeks filmów zawarty w książce wystarcza, by zorientować się, jak szerokie spektrum zagadnień znalazło się w centrum zainteresowania autorki. W „Obliczach kina queer” filmy takie jak „Pół żartem, pół serio” Billy’ego Wildera plasują się wcale nie tak daleko od radykalnego kina spod znaku „Edwarda II” Dereka Jarmana. Ostatni ze wspomnianych autorów, będący zresztą bohaterem innej książki Małgorzaty Radkiewicz, jest przy tym kimś w rodzaju patrona w omawianiu autorskich poetyk związanych z kategorią queer. Bo przecież queerowych autorów w kinie współczesnym mamy niemało, by wymienić choćby Gusa Van Santa i Gregga Arakiego; jak się okazuje, podatne na tego typu odczytania są także dzieła takich tuzów kina artystycznego, jak Peter Greenaway.
Małgorzata Radkiewicz tropi queerowe wątki zarówno w kinie hollywoodzkim, jak i niezależnym, przygląda się zagadnieniom związanym z prezentowaniem biseksualności na ekranie, kinu lesbijskiemu w jego historycznej zmienności, związkom queeru i kampu, cross-dressingowi i genderowym transgresjom, a także filmom poświęconym tematyce AIDS (na czele z „Filadelfią” Johnatana Demme’a, rzecz jasna). Autorka w trafny i zaskakująco płynny sposób przemieszcza się przy tym między różnymi epokami kina (zaczynając oczywiście od jego prapoczątków – w książce pojawia się odwołanie do „The Gay Brothers” Williama K.L. Dicksona z końca XIX wieku), kontynentami (wątki queer są tutaj rozpatrywane między innymi w kontekście kina azjatyckiego), a także twórczymi paradygmatami (obok kina hollywoodzkiego, omawiane są artystyczne eksperymenty Katarzyny Kozyry).
Małgorzata Radkiewicz oferuje jednak nie tylko przegląd głównych (a czasem także i tych nieco bardziej marginalnych) filmowych zjawisk z obszaru kina queer. Jednym z najważniejszych walorów jej publikacji jest uporządkowanie i usystematyzowanie wiedzy związanej z naczelną dla książki kategorią. W pełni świadoma trudności w definiowaniu pojęcia queer, autorka ukazuje je jako zmienne w czasie i uzależnione od społeczno-kulturowych kontekstów jego funkcjonowania. Mnogość teoretycznych odniesień zawartych w książce została sprawnie przez autorkę okiełznana, dzięki wprowadzeniu już w jednym z pierwszych rozdziałów rozróżnienia dwóch badawczych ścieżek związanych z queerem: „Różnorodność podejść pozwala wyróżnić dwa nurty badawcze, odnoszące się do różnego zakresu materiałów. Pierwszy, »archeologiczny«, zajmuje się śledzeniem filmowych wizerunków osób queer, poprzedzających wypracowanie alternatywnych estetyk kinowych do przedstawiania nienormatywnego pożądania (…). Drugi (…) odnosi się zarówno do strategii ukazywania gejów i lesbijek, jak i do określonej polityki tożsamości, domagającej się prawa do różnorodności i odmienności – seksualnej, płciowej, genderowej” (s. 12-14).
Konfrontacja owych podejść nadaje książce Małgorzaty Radkiewicz istotną dynamikę: niektóre rozdziały czy podrozdziały mają charakter historyczny (czy właśnie archeologiczny), w diachronicznym kluczu ukazując ewolucję wątków queerowych oraz tzw. New Queer Cinema, podczas gdy inne partie skupiają się głównie na kodach i poetykach ukazywania nienormatywności na ekranie. Szczególnie bliskie autorce wydaje się rozszerzenie zakresu definicji queer, które „spowodowało, że stało się ono określeniem wszelkich marginalizowanych grup dopominających się o rozpoznanie i własne miejsce w społeczeństwie” (s. 25). Przyjmując takie właśnie rozumienie queeru, autorka może przemieszczać się między najrozmaitszymi zjawiskami, na przykład konfrontować kwestie gender z problemami rasy, a także omawiać filmy niedające się łatwo zaklasyfikować, takie jak „Tajemnica Brokeback Mountain” Anga Lee.
Jestem pewna, że dla wielu polskich badaczy zajmujących się tematyką queer, kampu czy gender „Oblicza kina queer” będą swoistą „książką-matką”, „bazową publikacją”, a przede wszystkim podstawowym punktem odniesienia. Z biegiem czasu odniesienie to może stać się polemiczne – taki bowiem urok prekursorskich wydawnictw, że stanowią one punkt wyjścia do konstruowania kolejnych teorii i prowadzenia dalszych badań ujawniających uwikłania kluczowych kategorii. Książka Małgorzaty Radkiewicz ma i tę zaletę, że otwiera się na uzupełnienia i kontrinterpretacje w sposób możliwie nieinwazyjny dla naczelnych idei autorki. W „Obliczach kina queer” Radkiewicz prezentuje bowiem zestaw niezwykle cennych narzędzi, pokazuje, w jaki sposób można je zastosować w konkretnych przypadkach, a następnie zostawia czytelnika z owymi narzędziami, pozwalając mu na dokonywanie za ich pomocą własnych badawczych operacji.
Na „Oblicza kina queer” składają się przede wszystkim interpretacje filmów, które można odczytywać w odniesieniu do zjawisk szeroko rozumianej nienormatywności. Niektóre z omawianych przez autorkę przykładów stanowią przy tym „klasyki” w swej dziedzinie, podczas gdy obecność innych może nieco dziwić (znacznie rzadziej dziwi brak wzmianek o jakimś dziele – na przykład o „Samotnym mężczyźnie” Toma Forda, ale wiadomo przecież, że o wszystkim pisać nie sposób). Kto przypuszczał, że w odniesieniu do kategorii queer da się interpretować takie animacje, jak „Uciekające kurczaki” czy „Wilk i zając”? Autorka pokazuje, że odczytania takie są możliwe, wbrew bowiem temu, co czasem się przypuszcza, queer jest pojęciem wieloaspektowym i zarazem dobrze adaptującym się w zmiennych warunkach metodologii badań nad filmem i nowymi mediami.
Już sam rzut oka na indeks filmów zawarty w książce wystarcza, by zorientować się, jak szerokie spektrum zagadnień znalazło się w centrum zainteresowania autorki. W „Obliczach kina queer” filmy takie jak „Pół żartem, pół serio” Billy’ego Wildera plasują się wcale nie tak daleko od radykalnego kina spod znaku „Edwarda II” Dereka Jarmana. Ostatni ze wspomnianych autorów, będący zresztą bohaterem innej książki Małgorzaty Radkiewicz, jest przy tym kimś w rodzaju patrona w omawianiu autorskich poetyk związanych z kategorią queer. Bo przecież queerowych autorów w kinie współczesnym mamy niemało, by wymienić choćby Gusa Van Santa i Gregga Arakiego; jak się okazuje, podatne na tego typu odczytania są także dzieła takich tuzów kina artystycznego, jak Peter Greenaway.
Małgorzata Radkiewicz tropi queerowe wątki zarówno w kinie hollywoodzkim, jak i niezależnym, przygląda się zagadnieniom związanym z prezentowaniem biseksualności na ekranie, kinu lesbijskiemu w jego historycznej zmienności, związkom queeru i kampu, cross-dressingowi i genderowym transgresjom, a także filmom poświęconym tematyce AIDS (na czele z „Filadelfią” Johnatana Demme’a, rzecz jasna). Autorka w trafny i zaskakująco płynny sposób przemieszcza się przy tym między różnymi epokami kina (zaczynając oczywiście od jego prapoczątków – w książce pojawia się odwołanie do „The Gay Brothers” Williama K.L. Dicksona z końca XIX wieku), kontynentami (wątki queer są tutaj rozpatrywane między innymi w kontekście kina azjatyckiego), a także twórczymi paradygmatami (obok kina hollywoodzkiego, omawiane są artystyczne eksperymenty Katarzyny Kozyry).
Małgorzata Radkiewicz oferuje jednak nie tylko przegląd głównych (a czasem także i tych nieco bardziej marginalnych) filmowych zjawisk z obszaru kina queer. Jednym z najważniejszych walorów jej publikacji jest uporządkowanie i usystematyzowanie wiedzy związanej z naczelną dla książki kategorią. W pełni świadoma trudności w definiowaniu pojęcia queer, autorka ukazuje je jako zmienne w czasie i uzależnione od społeczno-kulturowych kontekstów jego funkcjonowania. Mnogość teoretycznych odniesień zawartych w książce została sprawnie przez autorkę okiełznana, dzięki wprowadzeniu już w jednym z pierwszych rozdziałów rozróżnienia dwóch badawczych ścieżek związanych z queerem: „Różnorodność podejść pozwala wyróżnić dwa nurty badawcze, odnoszące się do różnego zakresu materiałów. Pierwszy, »archeologiczny«, zajmuje się śledzeniem filmowych wizerunków osób queer, poprzedzających wypracowanie alternatywnych estetyk kinowych do przedstawiania nienormatywnego pożądania (…). Drugi (…) odnosi się zarówno do strategii ukazywania gejów i lesbijek, jak i do określonej polityki tożsamości, domagającej się prawa do różnorodności i odmienności – seksualnej, płciowej, genderowej” (s. 12-14).
Konfrontacja owych podejść nadaje książce Małgorzaty Radkiewicz istotną dynamikę: niektóre rozdziały czy podrozdziały mają charakter historyczny (czy właśnie archeologiczny), w diachronicznym kluczu ukazując ewolucję wątków queerowych oraz tzw. New Queer Cinema, podczas gdy inne partie skupiają się głównie na kodach i poetykach ukazywania nienormatywności na ekranie. Szczególnie bliskie autorce wydaje się rozszerzenie zakresu definicji queer, które „spowodowało, że stało się ono określeniem wszelkich marginalizowanych grup dopominających się o rozpoznanie i własne miejsce w społeczeństwie” (s. 25). Przyjmując takie właśnie rozumienie queeru, autorka może przemieszczać się między najrozmaitszymi zjawiskami, na przykład konfrontować kwestie gender z problemami rasy, a także omawiać filmy niedające się łatwo zaklasyfikować, takie jak „Tajemnica Brokeback Mountain” Anga Lee.
Jestem pewna, że dla wielu polskich badaczy zajmujących się tematyką queer, kampu czy gender „Oblicza kina queer” będą swoistą „książką-matką”, „bazową publikacją”, a przede wszystkim podstawowym punktem odniesienia. Z biegiem czasu odniesienie to może stać się polemiczne – taki bowiem urok prekursorskich wydawnictw, że stanowią one punkt wyjścia do konstruowania kolejnych teorii i prowadzenia dalszych badań ujawniających uwikłania kluczowych kategorii. Książka Małgorzaty Radkiewicz ma i tę zaletę, że otwiera się na uzupełnienia i kontrinterpretacje w sposób możliwie nieinwazyjny dla naczelnych idei autorki. W „Obliczach kina queer” Radkiewicz prezentuje bowiem zestaw niezwykle cennych narzędzi, pokazuje, w jaki sposób można je zastosować w konkretnych przypadkach, a następnie zostawia czytelnika z owymi narzędziami, pozwalając mu na dokonywanie za ich pomocą własnych badawczych operacji.
Małgorzata Radkiewicz: „Oblicza kina queer”. Korporacja ha!art. Kraków 2014.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |