Idea

Współczesna edukacja polonistyczna nastawiona jest na działanie. Pragmatyczny wymiar nauki powinien przyświecać wszystkim szkolnym metodom pracy. Naprzeciw tym zamysłom podążają pomysłodawcy programów oświatowych, twórcy dydaktycznych pomocy naukowych i wydawcy branżowych poradników – dedykowanych zarówno uczniom, jak i nauczycielom. Uczeń, żyjący w świecie nowoczesnych technologii, oczekuje szybkiego opanowania dużej ilości materiału. Lubi wykorzystywać zdobytą wiedzę, sam odkrywać jej zastosowanie. Odrzuca mądrość, która nie zostaje poparta jakimkolwiek doświadczeniem. Zdobywana wiedza musi podlegać samodzielnej weryfikacji. Potrzebne jest to, co da się wykorzystywać nie tyle w świecie fikcji literackiej, co przede wszystkim w prawdziwym życiu.

Powszechnie panuje przekonanie o wyższości ćwiczeń praktycznych nad teoretycznymi wykładami. Czy całkowite oddzielenie tych dwóch sposobów przyswajania wiedzy jest jednak możliwe? Zwłaszcza w obliczu coraz nowszych form egzaminów podsumowujących kolejne poziomy nauki. Zarówno testy gimnazjalne, jak i maturalne sprawdzają operacje wykonywane na tekstach kultury, wymagają znajomość podstawowych terminów literaturo- i kulturoznawczych, badają stan świadomości językowej. Na rynku wydawniczym niewiele jest publikacji, które łączą teorię z praktyką. Na gruncie słowników zdecydowanie ich brakuje. Lukę tę od niedawna wypełnia „Interpretatywny słownik terminów kulturowych” – publikacja przekraczająca granicę przebiegającą między tradycyjnymi leksykonami a monografiami. To pozycja akcentująca performatywność zdobywanej wiedzy i spajająca wyjaśnione pojęcia z ich szerokim zastosowaniem.

„Interpretatywny słownik terminów kulturowych” to wspólny projekt Instytutu Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Szczecińskiego z Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Motywem do nawiązania współpracy dwóch ośrodków była potrzeba konfrontacji doświadczeń czytelniczych, chęć podzielenia się pracowników naukowych i doktorantów swoją wiedzą z licealistami. Słuchacze studiów doktoranckich Wydziału Filologicznego US przeprowadzili zajęcia dla maturzystów i ich nauczycieli. Stały się one inspiracją do napisania publikacji o charakterze dydaktyczno-kulturowym. Zgromadzony w tomie materiał jest wynikiem przeprowadzonych warsztatów literackich, podczas których prezentowano najważniejsze nurty i tendencje dzisiejszej humanistyki. Czytanie współczesnych tekstów domaga się każdorazowego uruchamiania przez odbiorcę rozmaitych kontekstów: historycznego, biograficznego, filozoficznego, psychologicznego czy socjologicznego. Konieczne jest więc wyposażenie młodego odbiorcy w metodologię i narzędzia pomoce przy analizie i interpretacji dzieł.

Właściwą część słownika poprzedza słowo od wydawcy „Wyzwanie interpretacyjne edukacji” i wstęp Jerzego Madejskiego. Autor tekstu „Skrypt, słownik, leksykon” przywołuje serie literackie, wydawnictwa, słowniki i podręczniki, które wpłynęły na twórców niniejszej publikacji. Zauważa bogatą tradycję upowszechniania wiedzy literaturoznawczej na gruncie polskim. Wśród najważniejszych inspiracji do powstania słownika wymienia: Bibliotekę Analiz Literackich, Bibliotekę „Polonistyki”, tomiki filozoficzne „Myśli i Ludzie”; serie: „Omega”, „Nauka dla Wszystkich”, „Profile”, „Portrety Współczesnych Pisarzy Polskich”, „Klasycy literatury XX wieku”, „Od podstaw”; a także „Słownik terminów literackich” pod redakcją J. Sławińskiego i tom zbiorowy „Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy” pod redakcją M.P. Markowskiego i R. Nycza. Czytelnik może więc już na początku lektury zastanowić się, czy wśród okazałego zbioru opracowań i interpretacji potrzeba jest kolejna publikacja o charakterze naukowo-dydaktycznym? W jakim stopniu będzie ona przydatna młodemu czytelnikowi? Otóż właśnie domniemana świeżość spojrzenia odbiorcy jest głównym założeniem przedsięwzięcia, zrealizowanego z myślą o wymagających, aczkolwiek początkujących badaczach literatury.

Realizacja

Koncepcja książki, opracowana przez Jerzego Madejskiego i Sławomira Iwasiowa, oparta jest na badaniu kategorii z uwzględnieniem ich interpretacyjnego kontekstu. Słownik zawiera 23 hasła kulturowe. Każde przygotowane zostało zgodnie z układem: definicja, interpretacja, bibliografia. Dobór artykułów hasłowych z pewnością nie wyczerpuje wszystkich kontekstów interpretacyjnych, przez pryzmat których można spojrzeć na najnowszą twórczość literacką. Stanowi jednak kompendium niezbędnej wiedzy, potrzebnej do wnikliwej lektury współczesnych utworów. Wyróżnione obszary badawcze momentami się pokrywają. Twórcy słownika nie wprowadzili sztucznych linii podziału badanych dziedzin. W repertuarze pojęć znalazły się zagadnienia z teorii literatury, wiedzy o sztuce i nauki o kulturze. Za najistotniejsze pisarze słownika uznali następujące hasła: audiobook, autobiografia, biografia, czytelnik/czytelniczka, emancypacja, fikcja, gatunek, gender, komiks, kryminał, kultura popularna, literatura europejska, literatura popularna, miasto, narracja, podróż, regionalizm, reportaż, sieć, styl, tabu, tożsamość, wizualność.

Ułożone w porządku alfabetycznym definicje składają się z dwóch części. Pierwsza ma charakter encyklopedycznych esejów, napisanych na podstawie reprezentatywnych dla danego pojęcia opracowań – zarówno polskich, jak i z kręgu literatury powszechnej. Teoretyczny wykład uwierzytelniają cytaty – trafnie dobrane i skomentowane. Czytelnik poznaje nie tylko wyjaśnienie pojęcia i jego historię, ale też śledzi ostatnie badania i przygląda się przeciwstawnym stanowiskom na temat omawianego problemu. Definicje skomponowane są rzeczowo, a forma przekazu jest dla czytelnika atrakcyjna. Autorzy akcentują uniwersalizm pojęć, dający możliwość zastosowania ich w obcowaniu z różnymi dziedzinami kultury. Świadomy odbiór otaczającej nas rzeczywistości przydatny jest przecież każdemu wrażliwemu odbiorcy, nie tylko na gruncie naukowym.

Druga część hasła stanowi interpretację tekstu literackiego typowego dla badanej kategorii albo eksplikację szeregu utworów, które wydały się wzorcowe dla danego artykułu. Wachlarz przywołanych propozycji analitycznych jest rozległy. Autorzy haseł zachowują autonomię. Poszczególne propozycje badawcze stanowią odrębne szkice. Atutem publikacji jest to, że realizatorzy projektu w szczegółowych opracowaniach nie skupiają się jedynie na głównym problemie opisywanego zagadnienia, ale prezentują pogłębioną refleksję krytycznoliteracką, nie pomijając dodatkowych kontekstów interpretacyjnych. W tych fragmentach powracają zdefiniowane wcześniej pojęcia, dookreślone literacką otoczką. Egzemplifikacja słownikowych definicji dobrana została w ten sposób, by czytelnik dostrzegł, iż w grupie analizowanych tekstów mogą się znaleźć również inne dzieła spełniające omówione kryteria. Opisane utwory mają realizować tylko funkcję poglądową. Dodatkowym walorem tego segmentu hasła jest ulokowanie każdego dzieła lub jego autora w przestrzeni historycznej. Należy zaznaczyć, że wszystkie omówione książki należą do literatury polskiej. Wybrane do analizy utwory z pewnością powinny zaciekawić młodego odbiorcę i zainicjować twórcze poszukiwania literackie.

Wyposażenie każdego hasła w analizę wybranego tekstu kultury jest nowatorskim zabiegiem leksykograficznym. Prezentowane dzieła w większości wykraczają poza kanon lektur szkolnych („Włoskie szpilki”, „Cwaniary”, „Dom dzienny, dom nocny”, „Ciemno, prawie noc”, „Kochanie, zabiłam nasze koty”, „Absolutna amnezja” i in.). Stanowią jego uzupełnienie, wpisując się w aktualne kierunki literaturoznawcze. Autorzy haseł przede wszystkim dokonali wyborów, bazując na dziełach najnowszych. Dogłębnie przyjrzeli się laureatom nagród literackich, pisarzom znanym ze świata mediów. Nie pominęli jednak utworów starszych – wielokrotnie przywoływanych w kontekście omawianych dzieł. („Dziennik” W. Gombrowicza, „Dziennik pisany nocą” G. Herlinga-Grudzińskiego czy wiersze W. Szymborskiej). Badacze starali się jednak zinterpretować je na nowo, ożywiając dawne teksty nowymi narzędziami czy porównując klasykę z tekstami z XXI wieku. Zazwyczaj wybierano utwory literackie – prozatorskie lub liryczne, w niektórych analizach skupiono się na gatunkach pogranicznych – reportażu, komiksie czy albumie. W słowniku znalazły się interpretacje utworów J. Żulczyka, E. Balcerzana, J. Korczaka, M. Tulli, S. Chutnik, O. Tokarczuk, J. Przybosia, J. Bator, M. Sieńczyka, M. Świetlickiego, D. Masłowskiej, J. Andruchowycza i A. Stasiuka, A. Sapkowskiego, I. Iwasiów, T. Borowskiego, K. Niewrzędy, A. Frajlich, P. Smoleńskiego, W. Szymborskiej, I. Filipiak, T. Dąbrowskiego, tekstów popularnych piosenek (na przykład zespołu Czesław Śpiewa) i fotografii J. Dehnela.

Efekt

Odbiorca może swobodnie dokonywać wyborów czytelniczych, studiując rozprawy w dowolnej kolejności, bez względu na poziom wiedzy teoretycznoliterackiej. Przejrzysta konstrukcja publikacji umożliwia też czytanie słownika tylko pod kątem zagadnień teoretycznych lub śledzenie samego sposobu badania dzieła z pominięciem wykładni. Istotnym elementem każdego hasła jest bibliografia, umieszczona bezpośrednio po danym opracowaniu, co ułatwia orientację w przywołanych podczas analizy źródłach. Piśmiennictwo podzielono na teksty teoretyczne i literackie. Zwieńczeniem całego słownika jest indeks nazwisk.

Zgodnie z obowiązującą podstawą programową nauczyciel w szkole ponadgimnazjalnej wprowadza ucznia „w świat kultury wysokiej, uczy poważnej, kompetentnej, otwartej na różne sensy lektury tekstów. Inspiruje do dojrzałej refleksji wypływającej z poznawania dzieł. Zwraca uwagę na kulturę współczesną, popularną, nowoczesne środki przekazywania informacji w kontekście tradycji. Stwarza warunki do rozwoju niezależności umysłowej ucznia poprzez stawianie mu zadań wymagających samodzielności w docieraniu do źródeł informacji i zachęca do lektury utworów spoza szkolnego wykazu” (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z 30.08.2012, poz. 977).

W tym aspekcie „Interpretatywny słownik terminów kulturowych” jest pozycją wartościową, stanowiącą cenne źródło wiedzy i inspiracji zarówno dla nauczycieli, jak i uczniów. Może przyczynić się do realizacji celów kształcenia we wszystkich trzech zakresach wymagań: odbiór wypowiedzi i wykorzystywanie zawartych w nim informacji, analiza i interpretacja tekstów kultury, tworzenie wypowiedzi. Zgromadzony w słowniku materiał stanowi bazę tekstów do wykorzystania zarówno na III (kształcenie gimnazjalne), jak i na IV etapie edukacyjnym (kształcenie ponadgimnazjalne – liceum i technikum). Propozycja szczecińskich badaczy jest ważna również dlatego, że uczy krytycznego podejścia do znanych dzieł. Przynajmniej z częścią analizowanych utworów potencjalny użytkownik słownika z pewnością się spotkał, toteż nie powinien obojętnie przejść wobec ich inspirujących opracowań.

„Interpretatywny słownik terminów kulturowych”. Red. Jerzy Madejski, Sławomir Iwasiów. Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Szczecin 2014.
Wersja elektroniczna publikacji dostępna jest na stronie wydawcy: http://www.zcdn.edu.pl/dokumenty/publikacje/sownik_terminw_kulturowych.pdf