„Wilki i ludzie. Małe kompendium wilkologii” pod redakcją Dobrosławy Wężowicz-Ziółkowskiej, Emilii Wieczorkowskiej oraz Kaliny Jaglarz to interdyscyplinarna próba spojrzenia na wilki. Autorzy pomieszczonych w tomie tekstów reprezentują rozmaite dyscypliny, ośrodki badawcze i uczelnie oraz stowarzyszenia. To małe kompendium ma na celu przyjrzenie się relacjom wilków i ludzi z różnych możliwych perspektyw – od spojrzeń przyrodników i badaczy gatunku Canis lupus, przez folkloroznawców, badaczy literatury i kultury popularnej, na psychoanalitykach kończąc. Taka różnorodność dyscyplin zajmujących się wilkami pokazuje, jak istotną postacią w naszej kulturze i w naszym środowisku naturalnym jest to zwierzę. Przedstawiany jako zagrożenie, uosobienie siły, zarazem sprzymierzeniec i zajadły wróg człowieka, wilk nie przestał nas fascynować nawet w czasach, kiedy prawie go wytrzebiono i niewielu z nas może pochwalić się, że widziało chociażby wilcze ślady na śniegu. Dlatego właśnie swoją uwagę poświęcają temu gatunkowi autorzy „Wilków i ludzi…”.

Kompendium podzielone zostało na cztery części – „Cannis lupus Linnaeus, 1758 – jaki jest?”, „Jak go widzą?”, „Jak go piszą?” oraz „Jak go tropią?”. Pierwszą część oddano we władanie biologom, zoologom, paleontologom i zootechnikom, którzy zajęli się głównie ewolucją wilka, obserwacją zachowań społecznych tego gatunku oraz sposobami na jego ochronę i rekolonizację w Polsce. Drugą z kolei poświęcono badaniom kulturoznawczym, koncentrującym się na memetycznej analizie malarstwa Alfreda Wierusz-Kowalskiego, wilkach w popkulturze oraz ich wizerunkach w polskiej tradycji ludowej. Część trzecią zajmują głównie literaturoznawcy, z czego trzy artykuły dotyczą przede wszystkim folkloru, skupiając się na wilkach w bajce zwierzęcej, postaci żelaznego wilka oraz rozmaitych wersjach przemian wilkołaka, a dwa kolejne – twórczości Adama Mickiewicza i Juliana Tuwima. Ostatnia część zawiera prace z pogranicza kulturoznawstwa, psychoanalizy i eseistyki. Całość zamyka glossa „Lżenie lykosa” autorstwa Zbigniewa Kadłubka. Kompendium uzupełniają także wstęp redaktorek oraz dwujęzyczne abstrakty, noty o autorach i indeks nazwisk, pozwalające swobodnie poruszać się po różnorodnych artykułach pomieszczonych w „Wilkach i ludziach…”. Warto dodać, że szkice wilków w różnych pozycjach pojawiają się na stronach działowych, pochwalić należy także projekt okładki i opracowanie graficzne tomu. Pomimo dużej różnorodności artykułów kompendium okazuje się spójne, a zaproponowany układ dobrze grupuje zebrane teksty, dzięki czemu czytelnik nie gubi się w sieci wilczych tropów, prowadzących na różne pola refleksji. Niestety, kompendium nie jest wolne od drobnych usterek korektorskich i redakcyjnych, np. literówek, niewyrzuconych do osobnego akapitu dłuższych cytatów, błędów interpunkcyjnych. Nie są to błędy rażące, jednakże korekta powinna być nieco staranniejsza. Książka wydaje się też nieco niespójna językowo – tom otwiera artykuł w języku angielskim, natomiast kolejne teksty są już w języku polskim. Decyzja redaktorek o pozostawieniu pierwszego szkicu w języku obcym nie jest dla mnie do końca zrozumiała.

Jak w przypadku większości tego typu książek zbiorowych pomieszczone w „Wilkach i ludziach…” artykuły nie są jednolite pod względem poziomu. Pośród wielu interesujących tekstów (m.in. Beaty Mytych-Forajter, Michała Nikodema, Ryszarda Kulika, Roksany Sitniewskiej i Jolanty Nowak) na szczególną uwagę zasługują artykuły Emilii Wieczorkowskiej, Mikołaja Marceli, Anny Filipowicz, Elwiry Wilczyńskiej (nomen omen – cóż za nazwisko w kontekście tego kompendium!) oraz Violetty Wróblewskiej. Wieczorkowska analizuje rozmaite wilcze postaci w popkulturze, pokazując, jak wilczy bohaterowie nabierają „cech juwenilnych”, które sprawiają, że są postrzegani jako sympatyczni i niegroźni. Poddaje także analizie internetowe memy z wilkami oraz bada internetową subkulturę skoncentrowaną na „magicznych wilkach” – wygenerowanych poprzez komputerowe aplikacje wizerunkach wilków uzupełnionych o „magiczne” elementy: skrzydła, fryzury, makijaże, kolorowe umaszczenie. Autorki „magicznych wilków” tworzą watahy i piszą blogi o wykreowanych bohaterach. Dzięki szeroko zakrojonym badaniom artykuł ukazuje rozmaite „twarze” wilków w popkulturze, analizując rozmaite wyobrażenia i aspekty popkulturowych przedstawicieli Canis lupus. Wróblewska przygląda się zagadkowemu żelaznemu wilkowi – usiłuje dotrzeć do źródeł tego wyobrażenia, a także zbadać, jak wygląda i kim jest żelazny wilk. Sięga przy tym nie tylko do folkloru polskiego, ale także ukraińskiego i białoruskiego. Filipowicz, badając „Kwiaty polskie” Juliana Tuwima, pokazuje drogę poety do postawy posthumanistycznej w tym poemacie. Szczególnie cenne jest tu owocne zastosowanie teorii z zakresu posthumanizmu i animal studies, które wnoszą nowe spojrzenie na „Kwiaty polskie”. Sąsiadujące z sobą artykuły Wilczyńskiej i Marceli, choć pomieszczone w różnych rozdziałach, stanowią ciekawy dwugłos o wilkołaku. Wilczyńska rzetelnie bada obecność wilkołaka w folklorze, wskazując na zróżnicowanie regionalne: w zachodniej Polsce wilkołak jest przedstawiany jako bliższy ludziom i mniej krwiożerczy, natomiast na Wschodzie częściej ukazuje się go jako groźną bestię, wykazującą więcej cech zwierzęcych niż ludzkich. W swoim artykule Marcela interpretuje postać wilkołaka według klucza psychoanalitycznego, odwołując się do Freuda, Lacana oraz ustaleń Deleuze’a i Guattariego. Wilkołak staje się potworem wypartego, ujawnia związki człowieka z naturą i „nieczystością”, które zostały usunięte z myślenia człowieka nowoczesnego. Odwołując się do wielu utworów literackich, filmowych, a także do rozmaitych tekstów kultury, Marcela ukazuje, jak w niejednorodnej postaci wilkołaka krzyżują się rozmaite wątki i wyobrażenia, co sprawia, że postać ta jest nadal obecna w popkulturze i nie traci na popularności.

Niestety, zdarzają się także teksty nieco słabsze od opisanych powyżej. Zastanawiające są zwłaszcza pojęcia, jakie pojawiają się we wnioskach bardzo rzetelnego, podpartego solidnymi i szeroko zakrojonymi badaniami artykułu „Zachowania społeczne wilków (Canis lupus, Linneaus, 1758) w warunkach hodowlanych” Iwony Sydoń i Andrzeja Bereszyńskiego. Wydaje się, że naukowy opis przyrodników powinien być wolny od rzutowania na zwierzęta ludzkich kategorii, zwłaszcza abstrakcyjnych, takich jak „dzikość” i „wolność”, która, wedle autorów, jest najważniejsza dla wilków. Pokazuje to jednak dobitnie, że wypowiadający się w następnych rozdziałach książki kulturoznawcy mają pełną rację – nawet wybitni badacze wilków jako gatunku nie są wolni od uwarunkowanych kulturowo wyobrażeń i kategorii w swoim spojrzeniu na Canis lupus. Z kolei w artykule poświęconym memetycznej analizie malarstwa Alfreda Wierusz-Kowalskiego samo malarstwo zajmuje bodaj najmniej miejsca – autorka skupia się na nakreśleniu szerszego tła dla swoich rozważań, objaśniając zasady analizy memetycznej, szkicując sytuację społeczno-kulturową i cywilizacyjną w XIX wieku, a ostatecznie mało miejsca i uwagi poświęca samemu malarstwu Wierusz-Kowalskiego, traktując je raczej jako egzemplifikację dla przedstawionych wcześniej tez. Tytuł tekstu, „Malarz wilków. Alfred Wierusz-Kowalski (próba diagnozy memetycznej)”, sugerowałby większe skupienie na samej twórczości tego artysty.

Pomimo zróżnicowanego poziomu artykułów „Wilki i ludzie. Małe kompendium wilkologii” to dobrze skonstruowana i ciekawie pomyślana publikacja. Warto docenić zwłaszcza jej interdyscyplinarny charakter i próbę połączenia rozmaitych perspektyw. Ta różnorodność pomaga szerzej i głębiej spojrzeć na wilka – zwierzę obrosłe w kulturze wieloma mitami i fałszywymi wyobrażeniami, które usiłuje korygować część „przyrodoznawcza”. Z kolei dalsze partie tomu, które zbiorowo można uznać za kulturoznawczo-literaturoznawcze, przynoszą wieloaspektowe analizy i interpretacje obecności oraz wyobrażeń wilków w kulturze na przestrzeni wieków i w rozmaitych jej rejestrach. Należy także podkreślić walor edukacyjny i popularyzatorski tej stricte naukowej publikacji – dzięki dobrej dystrybucji książce udało się dotrzeć do znacznie szerszego grona odbiorców niż typowym książkom naukowym. Pozostaje mieć nadzieję, że kompendium poświęcone wilkom to wstęp do większego cyklu interdyscyplinarnych publikacji z dziedziny animal studies.

„Wilki i ludzie. Małe kompendium wilkologii”. Red. Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska, Emilia Wieczorkowska; współpraca red. Kalina Jaglarz. Wydawnictwo grupakulturalna.pl. Katowice 2014.
Wersja elektroniczna publikacji dostępna jest do darmowego pobrania na stronie wydawcy: http://www.grupakulturalna.pl/pliki/wilki_i_ludzie-CC.pdf
oraz w serwisie Otwórz książkę:
http://otworzksiazke.pl/ksiazka/wilki_i_ludzie/