ArtPapier

Zredagowana przez Tomasza Łysaka „Antologia studiów nad traumą” zawiera trzynaście tekstów z zakresu nauk humanistycznych i społecznych, opublikowanych źródłowo w anglo-amerykańskich wydawnictwach akademickich. Niezależnie od szerokiego spektrum dyscyplin badawczych, reprezentowanych przez prace zawarte w tomie (od psychiatrii po filmoznawstwo), łączy je zakorzenienie w teorii traumy, wraz z jej, nieustanie przepracowywanym, psychoanalitycznym i dekonstrukcyjnym dziedzictwem. Część tekstów to fragmenty monografii, najczęściej wstępy, w „Antologii…” pojawiają się też jednak artykuły i eseje, stanowiące zamkniętą całość. W obszernym wstępie do książki Łysak, przedstawiając zasady włączania tekstów do tomu, zaznacza, że został on podzielony na cztery części, dotyczące kolejno: funkcjonowania pojęcia traumy w teorii psychoanalitycznej, jego roli w dyskursie na temat filmu i fotografii, miejsca w krytyce literackiej (zwłaszcza z perspektywy problemu reprezentacji), wreszcie – krytycznych odczytań tego obszaru współczesnej teorii.

W pierwszym artykule, „Traumatyczne przebudzenia (Freud, Lacan i etyka pamięci)”, Cathy Caruth pochyla się nad znanym przypadkiem opisanego przez Freuda snu o płonącym dziecku oraz jego Lacanowską reinterpretacją. Ta, w rozumieniu autorki, pozwala sformułować tezę o „etycznym imperatywie” (s. 57), związanym z psychoanalityczną teorią traumy, który miałby być w zasadzie figurą przebudzenia, rozumianego jako otwarcie się na Innego. Badaczka konsekwentnie podtrzymuje tu swoje formułowane wielokrotnie stanowisko, zgodnie z którym oparta na psychoanalizie i przepracowująca aporie dekonstrukcji teoria traumy jest szansą na stworzenie dyskursu, w którym możliwe byłoby nawiązanie głębokiego porozumienia tak pomiędzy jednostkami, jak i całymi kulturami. Również w części tomu poświęconej psychoanalizie Dominick LaCapra, w tekście „Trauma, nieobecność, utrata”, podkreśla rozróżnienie pomiędzy utratą a nieobecnością oraz związane z nim rozróżnienie pomiędzy ponadhistoryczną traumą strukturalną i konkretną traumą historyczną. Badacz argumentuje, że nierozpoznanie lub zatarcie różnicy pomiędzy tym, czego brak wynika z traumatycznej sytuacji, a tym, czego nigdy nie było, jest groźną pułapką, w której możliwość przepracowywania traumy zostaje zawieszona, a podmiotowi zaczyna zagrażać nieprzepracowywalna melancholia. LaCapra krytycznie analizuje te miejsca we współczesnym dyskursie na temat traumy, w których, jego zdaniem, nieobecność i utrata zlewają się czy też – zamieniają miejscami. W dwóch kolejnych tekstach pojawiających się w tomie dominuje perspektywa historii idei. Ruth Leys („Freud i trauma”) omawia przemiany pojęcia traumy we teorii Freuda. Oprócz przedstawienia historycznego stosuje ona podejście analityczne, starając się, poprzez ponawianie wnikliwej lektury prac Freuda, zrewidować te momenty jego dzieła, które we współczesnej teorii stały się punktami spornymi. Z kolei psychiatrzy Bessel A. van der Kolk i Onno van der Hart w artykule „Natrętna przeszłość: elastyczność pamięci i piętno traumy” skupiają się na postaci innego z działających na przełomie XIX i XX wieku ojców-założycieli badań nad traumą, Pierra Janeta, porównując jego tezy i założenia z wynikami współczesnych badań prowadzonych w dziedzinie psychiatrii i psychologii, wskazując na liczne zbieżności i podobieństwa.

Dwa następne teksty poświęcone są fotografii. Ulrich Bear („Ku spojrzeniu demokrytejskiemu”) analizuje modernistyczną fotografię artystyczną mierzącą się z problemem przedstawienia Zagłady i przepracowania związanej z nią traumy. Jednocześnie, przeglądając archiwa robionych przez Charcota zdjęć histeryczek oraz opierając się na teoretycznych ustaleniach m.in. Waltera Benjamina i Rolanda Barthes’a, badacz kreśli zarys metody analizy fotografii związanej z traumą historyczną. Z kolei Henry Bond, w oryginalnym tekście „Twardy dowód”, skupia się na, niemal całkowicie pominiętej w dyskursie akademickim, fotografii dowodowej z miejsca zbrodni. Autor nie tylko przedstawia oficjalne zasady związane z robieniem zdjęć dowodowych oraz porównuje je z pewnymi tendencjami w fotografii artystycznej, ale też opowiada o trudnościach związanych z dostępem do tego rodzaju materiałów, interpretując swoje zmagania z pracownikami archiwów w kontekście tabu społecznego związanego z traumą.

Teksty Joshuy Hirscha („Postmodernizm, drugie pokolenie i międzykulturowe kino posttraumatyczne”) oraz Adama Lowensteina („Moment alegoryczny”) skupiają się na przedstawieniach traumy w kinie. Hirsch analizuje i porównuje „Listę Schindlera” Stevena Spielberga oraz „Historię i pamięć: dla Akiko i Takashige” Rei Tajiri. Powołując się na Frederica Jamesona i Hala Fostera, uznaje, że pierwszy z wyżej wymienionych filmów reprezentuje reakcyjną odmianę postmodernizmu, a drugi – zaangażowaną i oporną. Podkreśla zarazem międzykulturowość traumy, porównując film Tajiri o internowaniu Amerykanów japońskiego pochodzenia w czasie II wojny światowej z najważniejszymi dziełami modernistycznego kina poświęconego Zagładzie („Shoah” Claude’a Lanzmanna oraz „Nocą i mgłą” Alaina Resnais’ego). Lowenstein z kolei podejmuje kwestię horroru jako gatunku filmowego, który umożliwia we współczesnej kulturze przedstawianie traumy i jest w stanie zacierać różnice pomiędzy kinem gatunkowym oraz kinem artystycznym, a także kinem narodowym a kinem popularnym. Badacz tym samym przypisuje horrorowi szczególne znaczenie, poparcia dla swojego stanowiska szukając w pracach Benjamina. W tekście „Kultura rany” Mark Seltzer, opierając się swobodnie na Lacanowskiej psychoanalizie, absolutyzuje i generalizuje traumę, przedstawiając ją jako główny mechanizm opisujący funkcjonowanie ponowoczesnego społeczeństwa. Swoje tezy opatruje bogatą egzemplifikacją, sięgającą od opisu miejsca zajmowanego we współczesnej kulturze, przez opowieści o seryjnych mordercach, po analizę rynku modowego i szczególnej roli zawodu modelki.

W części „Antologii…” poświęconej literaturze Leigh Gilmore, w tekście „Przypadki graniczne: trauma, autoreprezentacja i prawne formy tożsamości”, zajmuje się autobiografią, rozpatrując, w jaki sposób umożliwia ona mówienie prawdy o przeżytej traumie. Autorka opiera się przy tym na ciekawie rozgrywanej różnicy pomiędzy wyznaniem a zeznaniem (rozumianym w kontekście prawnym), opisując nieredukowalność traumatycznych prawd literatury do definicji prawdy związanej z postępowaniem sądowym. Esej Geoffreya H. Hartmana „Wiedza traumatyczna i badania literackie” wychodzi od analizy „Rymów o sędziwym marynarzu” Samuela Coleridge’a w stronę rozważań teoretycznych i metaliterackich. Badacz próbuje przedstawić sojusz psychoanalitycznej, podekonstrukcyjnej teorii traumy z teorią literatury jako szansę na nowy rodzaj wiedzy, redefiniujący zarówno podejście do lektury i praktyki krytycznej, jak i do kwestii nauczania.

Ostatnią część tomu, poświęconą krytyce teorii traumy, otwiera tekst Stefa Crapsa: „Poza eurocentryzm. Teoria traumy w epoce globalizacji”. Autor punktuje w nim ograniczone, zachodnie wcielenie teorii traumy, traktujące ją jako zjawisko o uniwersalnym charakterze i uniwersalnych przejawach, a zarazem skutkujące przeoczeniem skutków cierpień, które nie dotyczą przedstawicieli uprzywilejowanych grup społeczeństw Zachodu. Craps zaprzecza tezie Caruth o automatycznie międzykulturowym i łączącym charakterze traumy, wskazując na czysto europejskie korzenie głównej postaci tego konstruktu, omawia zmagania psychologów i klinicystów ze sztywną i zawężoną definicją PTSD w oficjalnych klasyfikacjach medycznych oraz analizuje powieść Aminatty Forny „Pamięć miłości”, pokazując na jej przykładzie nieprzystawalność europejskich sposobów radzenia sobie z traumą do cierpienia przedstawicieli innych kultur, w tym przypadku mieszkańców targanego wojną Sierra Leone. Ostatnim tekstem tomu jest „Biopolityka traumy” Petera Vermeulena. Autor ten wpisuje teorię traumy w ramy projektów Michela Foucaulta, Giorgio Agambena oraz Roberto Esposito. Pozostając w ramach teoretycznych wypracowanych przez ostatniego z wymienionych teoretyków, Vermeulen przedstawia teorię traumy jako element biopolitycznego mechanizmu immunizacji, narzędzie, które ma „zarządzać relacją podmiotu ze światem i utrzymywać podmiot w stanie umiarkowanego obnażenia” (s. 467). Jednocześnie badacz podkreśla zagrożenia związane z teorią traumy, przypisując jej możliwość generowania zachowań odwetowych i mechanizmów ofiarnych.

Zebrane w „Antologii…” teksty pozwalają na rozpoznanie części pola badawczego wyznaczanego przez współczesną teorię traumy. Książka nie tylko przedstawia istotne stanowiska i interpretacje, pojawiające się w ramach tego paradygmatu badań, ale też, dzięki udanemu doborowi i układowi tekstów, przybliża najważniejsze punkty sporne. Pomiędzy artykułami wchodzącymi w skład tomu pojawiają się napięcia, pozwalające odbiorcy zrekonstruować mapę miejsc najgoręcej dyskutowanych przez badaczy. „Antologia…” przybliża polskiemu czytelnikowi obraz teorii traumy, troszcząc się nie tylko o jego możliwie największą dokładność, ale – przede wszystkim – o jego zniuansowanie.

„Antologia studiów nad traumą”. Red. Tomasz Łysak. Przeł. Tomasz Bilczewski, Katarzyna Bojarska, Jan Burzyński, Anna Kowalcze-Pawlik, Agnieszka Rejniak-Majewska. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2015 [seria: Horyzonty Nowoczesności, t. 110].

Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego.
Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury.