ArtPapier

Choć na przekład przełomowej pracy Deleuze’a i Guattariego (dalej: D/G) „Kafka. Ku literaturze mniejszej” czekaliśmy ponad 40 lat (!), to ich koncepcja „dojść” do literatury autora „Procesu” obecna jest w polskiej „kafkologii” już od jakiegoś czasu. Do głównego nurtu literatury sekundarnej przeniknęła w postaci parafraz i cytatów, którymi posiłkowali się tacy znawcy literatury jak chociażby Łukasz Musiał czy Paweł Markowski. Ten pierwszy, w swoim studium „Kafka. W poszukiwaniu utraconej rzeczywistości”, przekonuje, że wolta Francuzów uwolniła teksty Kafki z pułapki wąskich badań literackich, przywracając je refleksji filozoficznej. Dowodem popularności filozofii literatury (a także jej „spóźnienia” w polskich realiach) jest także zbiór „Nienasycenie. Filozofowie o Kafce,” antologia przekładów wydana w roku 2011, a więc wtedy, gdy zawarty w nim (po raz pierwszy w całości po polsku) esej Benjamina miał 77 lat, tekst Camusa – 34, a Hannah Arendt – 67. W tymże bogatym zbiorze przekładów znalazł się także fragment dzieła D/G o Kafce – zdecydowano się na tłumaczenie rozdziału o ekspresji (w przekładzie Pawła Mościckiego).

Dlaczego daty tłumaczeń tekstów filozoficznych o Kafce mają znaczenie? Dlaczego piszę o opóźnieniu polskich badań kafkowskich? Ponieważ, mówiąc za Łukaszem Musiałem, „to właśnie filozoficzne odczytania utworów Kafki (…) najmocniej wpływają na powstawanie kolejnych fal recepcyjnych. To interpretacje Alberta Camusa, Waltera Benjamina, Gilles’a Deleuze’a/Felixa Guattariego czy Jacques’a Derridy, nierzadko poddawane bezpardonowej krytyce, najczęściej wytyczają nowe ścieżki refleksji nad sensem »nic nie znaczących« pism Kafki” (Rudnicki 2016: 18). Natomiast Musiał wraz Arkadiuszem Żychlińskim we wstępie do tomu „Nienasycenie…” podsumowują: „Najważniejszą kwestią (…) nie będzie pytanie »Dlaczego po pisarstwo Kafki sięgają również filozofowie«, ale: »Dlaczego pisarstwo Kafki skłania na pewnym poziomie do zakwestionowania różnicy między literaturą a filozofią?«” (Musiał, Żychliński 2011: 19).

Zatem co nowego do badań nad literaturą Kafki wprowadzili filozof wraz z psychoanalitykiem? Co wydarzyło się w 1975 roku we Francji, a do Polski trafiło w 2016 roku? Według Cezarego Rudnickiego na tekst składają się z chaotyczne, gęste notatki Guattariego (tego „od Kafki” i „od kontekstu społecznego”) oraz precyzyjne, zdyscyplinowane linie tekstu Deleuze’a (tego „od systemu”).

Tytuł dzieła w wersji polskiej autorstwa Anny Zofii Jaksender i Kajetana Marii Jaksendera („Kafka. Ku literaturze mniejszej”) domaga się doprecyzowania (o kłopotach z tłumaczeniem deleuzjańskich tytułów pisze w „artPAPIERZE” także Miłosz Markiewicz). Użyty termin littérature mineure można tłumaczyć także jako literatura mniejszości, mniejszościowa lub marginalna. Oznacza to zatem szczególną konstytucję literatury wytworzonej przez Kafkę (literaturę mniejszości) i jej pozycję wobec literatury głównego nurtu (większościowej, wielkiej). Literatura mniejsza nie odtwarza rzeczywistości, lecz „wytwarza nowy przedmiot czy nowy efekt (…) tak, by uczynić widzialnymi te siły, które są niewidzialne (ewentualnie: jeszcze niewidziane)” (s. 23). Oznacza to także, że literatura mniejsza, mniejszościowa oddaje głos; u Kafki: zwierzętom, hybrydom, wszelkim Odradkom. Sami autorzy tak definiują literaturę mniejszą, mniejszościową (rozdział „Czym jest literatura mniejsza?”): „Literatura mniejsza nie jest literaturą jakiegoś mniejszego języka, ale taką, którą jakaś mniejszość tworzy w języku oficjalnym” (s. 84).

D/G unikają interpretacji. Kolekcjonują raczej aparaturę i procedury/sprawozdania czytania. Jak trafnie ujmuje rzecz Rudnicki we wstępie: „»Kafka. Ku literaturze mniejszej« nie jest egzegezą, jest protokołem z eksperymentu” (Rudnicki 2016: 31). Według D/G dzieła Kafki to laboratorium, w którym wydobywa się coś, co już jest i działa, a jednak jest zakryte. Narzucające się skojarzenie z psychoanalizą okazuje się oczywiście trafne, ale niewystarczające. Poza rozdziałem „Nabrzmiały Edyp” w książce „Kafka. Ku literaturze mniejszej” znajdują się także fragmenty poświęcone aparatowi sprawiedliwości, architekturze wewnętrznej dzieła, a także psycho-mechanice ciała (znakomity fragment rozdziału „Treść i ekspresja” o relacji między gestem opuszczonej/podniesionej głowy a dźwiękiem). Nie chodzi jedynie o diagnozę psychoanalityczną, ale diagnozę w ogóle. Diagnozę i demontaż. Jak notują D/G: „Kafka stawia sobie za zadanie wydestylowanie społecznych reprezentacji układów wypowiedzenia oraz układów maszynowych, a także zdemontowanie owych układów. (…) Pismo ma właśnie taką podwójną funkcję: transkrybuje i demontuje układy” (s. 179). W duchu powyższego można zaryzykować tezę, że autorzy stawiają znak równości pomiędzy pracą pisma i pracą Kafki. Pracą maszyny do pisania; ruchem takim jak w „Kolonii karnej”, gdzie pismo ma swój bolesny, fizyczny wymiar – niosący demontaż (aparatu) i śmierć (człowieka).

Na czym więc polega szczodrość Deleuze’a i Guattariego, wydawcy, a także duetu tłumaczy Jaksenderów wobec polskiego czytelnika? Dzieło „Kafka. Ku literaturze mniejszej”, pomimo kontrowersyjnego przekładu tytułu, a także niezachęcającej szaty graficznej, jest – następnym po „Nienasyceniu…” – kamieniem milowym w polskich studiach nad Kafką, prezentem dla badaczy tematu, którzy w miejsce zamkniętych, skończonych interpretacji tekstów i twórczości otrzymują nowocześnie wyposażone laboratorium do badań i odświeżający (choć czterdziestoletni) impuls do czytania arcydzieł z Pragi. Maszynę do czytania.

LITERATURA:

Musiał Ł.: „Kafka. W poszukiwaniu utraconej rzeczywistości”. Wrocław 2011.

Musiał Ł., Żychliński A.: „Kafka. Próba chóru”. W: „Nienasycenie. Filozofowie o Kafce”. Red. Ł. Musiał, A. Żychliński. Kraków 2011.

Rudnicki C.: „Protokół z eksperymentu”. W: G. Deleuze, F. Guattari: „Kafka. Ku literaturze mniejszej”. Kraków 2016.

Gilles Deleuze, Félix Guattari: „Kafka. Ku literaturze mniejszej”. Przeł. Anna Zofia Jaksender, Kajetan Maria. Jaksender. Wydawnictwo Eperons-Ostrogi. Kraków 2016.

Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego.
Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury.