W bieżącym roku nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ukazała się książka kierownik Katedry Polonistycznej Edukacji Nauczycielskiej, prof. dr hab. Anny Pilch, „O literaturze, sztuce i dydaktyce. Dialogi dawne i nowe”. W publikacji znajdziemy 25 tekstów podzielonych na pięć rozdziałów: „Dialogi dawne i nowe”, „Przestrzeń (wspólna) literatury i malarstwa”, „O sposobach czytania i interpretacji tekstów kultury”, „Przestrzeń dydaktyki. Tradycja i nowe wyzwania”, „Idee. Światopoglądy”. Zamieszczone w nich artykuły autorstwa Anny Pilch zostały opublikowane w książkach zbiorowych, czasopismach naukowych, tomach pokonferencyjnych lub też wygłoszone m.in. na konferencjach i opracowane na potrzeby tego tomu. W znakomitej większości są to szkice powstałe już w XXI wieku (w latach 2004-2016). Najstarsze dwa teksty pochodzą z roku 1978 i 1979.

Publikacja ta jest więc zbiorem, kompilacją rozproszonych do tej pory tekstów autorki, będących w większości szkicami interpretacyjnymi obrazów i innych dzieł sztuki oraz wierszy powstałych w XX i XXI wieku. Na tom składają się także szkice, w których badaczka próbuje diagnozować problemy nękające polonistykę szkolną i proponować ich rozwiązania. Rzetelna i wyczerpująca recenzja tego typu publikacji, podkreślmy: obszernej publikacji, wymagałaby kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu stron maszynopisu (przynajmniej pół strony na każdy artykuł), w tym omówieniu ograniczę się więc do kilku uwag ogólnych, starając się wypunktować to, co w książce cenne, oraz to, co mogłoby zostać poprawione.

Niewątpliwym plusem książki Pilch jest zebranie w jednym miejscu artykułów publikowanych w różnego typu wydawnictwach oddalonych od siebie w czasie, niekiedy trudno dostępnych, gdyż wydanych w nisko nakładowych zbiorach, czasopismach, monografiach. „O literaturze, sztuce i dydaktyce” ma więc walor dokumentujący dorobek badaczki i zarazem ukazujący spójność tego dorobku i spójną koncepcję interpretacji różnych tekstów kultury. Konsekwentnie powtarzają się tutaj nazwiska filozofów, zwłaszcza zajmujących się hermeneutyką i dekonstrukcją, malarzy i poetów, pozostających w kręgu zainteresowań Pilch. Z artykułów da się także wyczytać poglądy autorki na edukację, głównie polonistyczną – i to zwłaszcza w szkole średniej – w Polsce, jej braki i powinności oraz kierunki, w których powinna podążać.

Zatrzymajmy się na chwilę przy powinnościach edukacji. W szkicu „Świadomość nowoczesności w polonistycznej edukacji” Pilch pisze: „Już dziś, w dobie nowoczesności (…) następuje coś takiego jak rozproszenie dzieł sztuki, rozproszenie gatunków literackich w poszerzonym polu estetycznym, w którym obowiązują nowe relacje twórca-odbiorca, nowe reguły i zasady estetyczne, to powinnością i zadaniem edukacji jest scalanie rozproszonych form oraz gatunków” (s. 205). Pod tym postulatem kryje się umiejętne łączenie „rozpoznawanej nowoczesności z wiedzą o tradycji” (s. 208). Edukację humanistyczną powinien cechować „polisemiczny wymiar interpretacji zjawisk współczesnych” (s. 208). Takie diagnozy i wskazówki powracają w innych tekstach pomieszczonych w tomie, np. w „Być w obrazie, być w wierszu…” Pilch pisze: „Czytanie filozofów, namysł nad ich tezami w połączeniu z poetycką kreacją nie zawsze jest zadaniem łatwym do przeprowadzenia na lekcjach języka polskiego. Prezentacja filozoficznych poglądów musi stanowić mocny punkt oparcia w interpretacjach zintegrowanych, to znaczy musi być czytana we wspólnej przestrzeni różnych tekstów (…): filozofii, literatury, sztuki” (s. 91). Wielokrotnie badaczka wskazuje na kluczową rolę nauczyciela polonisty, który powinien być przewodnikiem ucznia nie tylko po tekście literackim, ale filozoficznym czy po specyficznie ukształtowanym tekście dzieła sztuki współczesnej (zob. np. s. 116, 80, 235, 241), jednocześnie stwierdzając, że „[d]zisiejszy polonista miota się między tradycyjną polonistyką a wypierającą ją coraz bardziej agresywnie cyberkulturą” (s. 186) i tak naprawdę nie ma kompetencji do analizowania złożonych zjawisk kultury najnowszej.

Diagnoza ta nie byłaby bardzo dotkliwa dla nauczycieli, czy też abstrakcyjnego, wyłaniającego się z tekstów Pilch nauczyciela, gdyby autorka tekstów zaproponowała mu przykłady tzw. dobrych praktyk czy zamieściła w tomie przeprowadzone drobiazgowo analizy i interpretacje omawianych w szkicach dzieł. Takie drobiazgowe analizy niewątpliwie pomogłyby nauczycielom przełożyć literaturoznawczą teorię na praktykę szkolną i wdrożyć postulaty Pilch w życie. Nie oznacza to, że nauczyciel szuka „bryków”, drogi na skróty, gotowych rozwiązań. Nie – szuka wyraźnych wskazówek, rad, modelowych rozwiązań, z których mógłby zbudować kolejne lekcje, nie zaś jedynie diagnoz, że w szkole, w edukacji polonistycznej brakuje… (tu można by wstawić naprawdę wiele). Z uwag kierowanych w stronę nauczycieli w tekstach Pilch wnioskuję, że to oni są właśnie ich adresatami. Oni lub też nauczyciele akademiccy zajmujący się kształceniem przyszłych nauczycieli. Niestety, punktowanie tego, czego brakuje w edukacji, bez przedstawiania pełnych interpretacji, za którymi nauczyciele mogliby podążać, uważam za znaczącą wadę tej publikacji.

Nieprzypadkowo w odniesieniu do zamieszczonych w tomie artykułów używam tu słowa „szkic”. Choć z wielu tekstów można wyłowić kilkadziesiąt ciekawych wskazówek metodycznych i bibliograficznych, diagnoz kultury współczesnej, bardzo dużo interesujących połączeń obraz–utwór liryczny, to brakuje sięgnięcia głębiej, przełożenia teorii na praktykę. Na publikacje takie jak książka Anny Pilch spoglądam nie tylko okiem literaturoznawcy i dydaktyka literatury, ale także szkolnego nauczyciela przedmiotu język polski i – nie ukrywam – mam względem nich wysokie wymagania. Wiem, czego poszukuje nauczyciel szkolny. Poszukuje wsparcia i pomocy, nie zaś stwierdzeń, że „[d]la zdecydowanej większości nauczycieli książki Doroty Masłowskiej, Michała Witkowskiego, Sylwii Chutnik, Justyny Bargielskiej, Joanny Bator, Tomasza Pułki są »literackim ekscesem«” (s. 241). Skoro taka jest diagnoza, to co należy czytać i jak należy czytać, by teksty wymienionych autorów zaistniały na lekcjach języka polskiego? Zwłaszcza że nie tylko dla nauczycieli, ale także dla „krytyki literackiej, (…) akademickich interpretatorów” (s. 242) lektura tych książek „jest nadal problemem, wyzwaniem” (s. 242). Niestety, cytowany tekst („Arcydzieła czy skandale?...”) nie przynosi odpowiedzi na te pytania.

Zamieszczone w książce „O literaturze, sztuce i dydaktyce” szkice mogą stanowić inspirację dla nauczycieli akademickich prowadzących przedmioty na specjalizacji nauczycielskiej bądź też nauczycieli szkolnych w szkołach ponadpodstawowych oraz ponadgimnazjalnych. Przynoszą przykłady zestawienia wielu utworów literackich (szczególnie poetyckich) z dziełami sztuki oraz ideami filozoficznymi. Na uwagę zasługują zwłaszcza teksty o „Emigrantach” Sławomira Mrożka w reżyserii Andrzeja Wajdy, o uwagach Stefanii Zahorskiej o Czystej Formie oraz o filmie początku XX wieku, o retoryce obrazu malarskiego i poetyckiego, o autoportretach, a także francuskich podręcznikach do nauczania literatury. Niestety, samo inspirowanie, zwłaszcza w dobie mediów społecznościowych, takich jak grupy na Facebooku, Instagram, YouTube, blogi, za pomocą których nauczyciele z pasją pokazują, jak pracują, a ich pomysły są adaptowane przez kolejnych polonistów, to trochę za mało. Zadaniem badacza literatury i sztuki, który chce dziś dotrzeć do edukujących młodzież, jest nie tylko przedstawianie teorii i szkicowanie interpretacji, ale wskazywanie, jak konkretnie przełożyć je na rzeczywistość szkolną. W związku z tym nauczycielom poleciłabym raczej dwie inne publikacje Anny Pilch: „Formy wyobraźni. Poeci współcześni przed obrazami wielkich mistrzów” oraz „Kierunki interpretacji tekstu poetyckiego”. Szkoda, że książka „O literaturze, sztuce i dydaktyce” nie została zredagowana w nieco inny sposób, wzbogacona o pozytywne przykłady z rzeczywistości szkolnej, a za pesymistycznymi diagnozami nie idą tutaj konkretne rady i rozbudowane wskazówki interpretacyjne dla nauczycieli polonistów.

Anna Pilch: „O literaturze, sztuce i dydaktyce. Dialogi dawne i nowe”. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2018.