Gdy w 1989 roku Federalna Republika Jugosławii zniosła autonomię w Kosowie, Albańczycy – stanowiący ponad dziewięćdziesiąt procent miejscowej ludności – zbojkotowali wszelkie serbskie instytucje. Dwa lata później kosowscy Albańczycy zażądali niepodległości prowincji, przeprowadzając referendum i organizując wybory wyłaniające prezydenta oraz parlament. Nowych władz nie uznała jednak Serbia. Nasilające się represje, jak również – znajdujące podatny grunt – nawoływania ze strony Wyzwoleńczej Armii Kosowa (UÇK) do zbrojnego buntu doprowadziły w 1998 roku do wybuchu walk.

Władze w Belgradzie (na czele z prezydentem Slobodanem Miloševićem), pomimo sprzeciwu społeczności międzynarodowej, przeprowadzały masowe wysiedlenia Albańczyków, w wyniku czego blisko 850 tysięcy kosowskich uchodźców musiało szukać schronienia na terenie Albanii oraz Macedonii. Wobec tych, którzy pozostali w prowincji, stosowano represje w mgnieniu oka przybierające kształt czystek etnicznych. Pod koniec marca 1999 siły NATO przeprowadziły trwającą półtora miesiąca operację lotniczą (Allied Force), w wyniku której Serbia zgodziła się wycofać swoje siły zbrojne z Kosowa (od tej pory będącego protektoratem ONZ). Mimo powrotu uchodźców oraz podjętych prób mających na celu przywrócenie wieloetnicznego charakteru tej prowincji, konflikt wybuchł na nowo w marcu 2004. Dopiero cztery lata później Kosowo proklamowało niepodległość, a akty przemocy popełniane na tle etnicznym zaczęły stopniowo zamierać.

Scenarzysta i rysownik komiksowy Gani Jakupi („El Comandante Yankee”) mieszkał w Barcelonie, gdy w jego ojczystym Kosowie wybuchła wojna. Zgłębiając treść najróżniejszych artykułów jej poświęconych i śledząc debaty telewizyjne, autor w zwięzły, lecz treściwy i bardzo osobisty sposób rekonstruuje w „Powrocie do Kosowa” przyczyny krwawego konfliktu, przytacza zatrważające raporty o popełnianych zbrodniach i opowiada o fiasku negocjacji pokojowych. W 1999 roku Jakupi wrócił do domu: spacer po Prisztinie, jak również wyprawy do okolicznych wsi i obróconych w perzynę miejscowości zapewniły autorowi szereg przemyśleń stanowiących treść reportaży pisanych wówczas na zamówienie. Przemyśleń i wspomnień stających się esencją komiksowego pamiętnika. Artysta odwiedzał Kosowo kilkukrotnie, gromadząc refleksje i spostrzeżenia na temat powrotu uchodźców, kształtujących się relacji sąsiedzkich czy powolnego procesu odbudowy kraju. Jakupi rejestrował świadectwa ofiar i oglądał miejsca masakr (przybliżając czytelnikom wydarzenia, do jakich doszło w mieście Pejë), ale dostrzegł także rodzącą się, bardzo ostrożną nadzieję na nowy początek.

„Podczas festiwalu w Wogezach spotkałem sefardyjskiego pisarza ze Stambułu Maria Leviego. Długo i z zapałem rozmawialiśmy o Imperium Osmańskim, Bałkanach, nostalgii, tożsamości. Mario streścił swoje literackie popędy w jednej prostej prawdzie: »Aby nie zapomnieć!« Powrót do Kosowa lokuje mnie na antypodach wyznania wiary Maria. Ja czułem potrzebę pisania, aby wyrzucić z pamięci przeżycia, które mnie dręczyły, a zarazem nie być niesprawiedliwym wobec tych wszystkich, którzy ucierpieli w zamęcie tych dramatycznych wydarzeń. Podzielenie się tą historią z innymi wydaje mi się najlepszym sposobem osiągnięcia zapomnienia, którego pragnę” – przekonuje Jakupi w posłowiu, pozwalając odczytywać „Powrót do Kosowa” jako kameralną narrację o zatrważających skutkach serbskiego apartheidu, ale także uniwersalną w swej wymowie antywojenną parabolę.

Swoją moc oddziaływania ów graficzny pamiętnik zawdzięcza szkicowym, wykorzystującym bogatą paletę pasteli pracom Jorge Gonzáleza („Chère Patagonie”). Z jednej strony budzą chwilami skojarzenia z ilustracjami z książek dla dzieci, z drugiej – także za sprawą świetnie dobranej kolorystyki – doskonale oddają pejzaż emocji malujących się na obliczach bohaterów: radość i gniew, nadzieję i zwątpienie, czysty strach i ból. Zamknięty w twardej oprawie graficzny pamiętnik „Powrót do Kosowa” to opowieść o zwykłych ludziach okrutnie doświadczanych przez wojnę, której demony niezwykle trudno wyegzorcyzmować.

Gani Jakupi, Jorge González: „Powrót do Kosowa” („Retour au Kosovo”). Tłumaczenie: Wojciech Birek. Wydawnictwo timof comics. Warszawa 2019.