ISSN 2658-1086
SAMOTNOŚĆ INTELEKTUALISTY, CZ. I (BERNARD STIEGLER: 'UKONSTYTUOWAĆ EUROPĘ I')
BOCZNYMI DROGAMI OD PRAWA DO LITERATURY I Z POWROTEM ('PRAWO I LITERATURA. PARERGA')
OD MIEJSCA DO OPOWIEŚCI I Z POWROTEM (ELŻBIETA DUTKA: 'PYTANIA O MIEJSCE. SONDOWANIE TOPOGRAFII LITERACKICH XX I XXI WIEKU')
A
A
A
Zapisywanie, próby, pytania – rozpoczynające tytuły kolejnych topograficznych książek Elżbiety Dutki słowa wydają się odzwierciedlać przekonanie autorki o otwartym charakterze jej projektu, a nawet niemożliwości stworzenia pełnej, zamkniętej monografii. Kumulatywny charakter badań topograficznych i nierewolucyjny wymiar samego zwrotu, który jak już we wstępie zaznacza, miał nie tyle odwrócić sposób myślenia o literaturze, co wzbogacić mniej i bardziej tradycyjne metodologie o nowe narzędzia badawcze, kierują autorkę w stronę form otwartych – szkicu i eseju, nadając jej interpretacjom charakter hipotez i propozycji. Pomiędzy literaturą a geografią dochodzi do sprzężenia zwrotnego. Miejsca stają się inspiracją dla tekstów, a co za tym idzie – same rozrastają się pod wpływem literatury i lokalnej mitologii. Te z kolei zostawiają swój ślad w realnej przestrzeni, modyfikując nieustannie pisaną opowieść. Dialog miejsca i słowa trwa, pozwalając badaczce na pisanie wciąż tej samej i za każdym razem innej książki.
Ten otwarty charakter badań znajduje swoje potwierdzenie w konstrukcji książki. Dutka od początku postuluje stawianie pytań (słowo to zresztą pojawia się w opracowaniu wielokrotnie jako konstytutywny element zagadnień i problemów podejmowanych w kolejnych analizach i jest nieobecne w tytule tylko jednej części – czwartego rozdziału). Klasyczna kompozycja, z wyraźnie zarysowanym wstępem wprowadzającym w tematykę i – nomen omen – umiejscawiającym opracowanie na mapie tekstów topograficznych oraz interpretacjami, uporządkowanymi zgodnie z kryterium problematyki, ma jednak otwarte zakończenie. Zamiast wniosków i podsumowań autorka proponuje refleksję niemal na marginesie badań – stanowiącą zresztą najciekawszy fragment książki – w podtytule wracając do kluczowego słowa: „Pytania zamiast podsumowania”.
Dutka podzieliła swoje topograficzne refleksje na cztery rozdziały obejmujące analizy utworów. Kryterium doboru było, jak się wydaje, podwójne: po pierwsze wyraźna obecność w utworze konkretu geograficznego, po drugie – samo miejsce, bo – co warto zaznaczyć już na wstępie, tytuł jest mylący. Dutka nie pisze o topografiach literackich XX i XXI wieku, ale przede wszystkim o topografiach literackich Śląska.
Rozdział pierwszy okazuje się najbardziej różnorodny pod względem treści i wymaga osobnego omówienia. Wspólnym mianownikiem zawartych w nim szkiców jest przekrojowość i syntetyczność ujęcia. Otwiera go fragment stanowiący próbę analizy antologii poezji śląskiej. Lektura zbiorów, nazwanych przez autorkę topoantologiami, zgodnie z zapowiedzią stanowi raczej przegląd tomów tematyzujących interesujący badaczkę region lub prezentujący twórczość związanych z nim poetów. Niestety, poza ogólnym omówieniem roli tych zbiorów w kreowaniu i utrwalaniu śląskich mitów rozdział pozbawiony jest pogłębionych refleksji o związku formy antologii z tematem. Prezentacje i omówienia konkretnych książek nie prowadzą do sformułowania wniosków mówiących o miejscu w tych antologiach: strategiach jego reprezentacji, roli w budowaniu sensów poszczególnych wierszy czy przestrzeni jako spoiwie zbiorów poetyckich. Ta część pracy sprawia wrażenie wstępu czy szkicu otwierającego osobną książkę, zaburzając spójność kompozycji. Wydaje się też najmniej związana z pozostałymi analizami i podejmowaną w nich tematyką.
Kolejna część stanowi niezwykle interesującą analizę map – kartograficznych i literackich – i w moim odczuciu, mogłaby zostać rozbudowana do rozmiarów całego rozdziału. Dobrze osadzona w kontekście topografii, geopoetyki i nurtu literatury spod znaku małych ojczyzn prezentacja zagadnienia stanowi niezwykle solidny fundament kolejnych rozdziałów, nie tylko prezentując miejsca, o których mowa w analizowanych później utworach, ale także formułując najważniejsze dla opracowania problemy badawcze. Dutka już na samym początku zaznacza podstawowy dla studiów nad literackimi topografiami Śląska problem podwójnej podwójności: z jednej strony nakładania się na siebie map dawnych i dzisiejszych, a co za tym idzie nazw polskich i niemieckich, z drugiej zaś kartografii geograficznych i literackich. Ostatnia część rozdziału stanowi kolejne przekrojowe ujęcie – tym razem dotyczące śląskiej eseistyki. Autorka jednak – inaczej niż w przypadku przeglądu antologii poetyckich – traktuje teksty zgromadzone przez Mariusza Jochemczyka w zbiorze „Wobec tradycji. Śląskie szkice oikologiczne” nie tyle jako przedmiot badań, co punkt wyjścia do niezwykle interesującej refleksji, którą otwiera pytanie o to, czy istnieje „śląska szkoła eseju”.
Kolejne trzy rozdziały są bardziej spójne i gromadzą analizy tekstów skoncentrowanych wokół pytań o centrum (rozdział II), historię (rozdział III) oraz związki Śląska i Kresów (rozdział IV). Na uwagę zasługuje różnorodność doboru tekstów. Obok powieści, które na dobre wpisały się w nurt literatury śląskiej, jak „Spotkanie z jutrem” Aleksandra Baumgardtena czy „Od wiosny do jesieni” Wilhelma Szewczyka, znalazły się tu utwory z ostatnich lat: „Krzyk sowy” Feliksa Netza czy głośny „Drach” Szczepana Twardocha. Powieściom towarzyszą reportaże Filipa Springera i eseje Tomasza Różyckiego. Autorka podejmuje się analizy antologii i tomów poetyckich, wraca do propagandowych reportaży z czasów PRL-u, sięga nawet po fotografie Stanisława Bobera.
Tak różnorodna literatura podmiotu doskonale uwidacznia zmiany na literackiej mapie Polski, o których pisze Przemysław Czapliński (zob. 2001: 105), i uprzywilejowane miejsce, jakie zajął na niej właśnie Śląsk. Kolejne analizy przeprowadzone przez Dutkę mają podobną strukturę i hermeneutyczny charakter. Ogólny zarys twórczości oraz kontekstów prowadzi do utworu, pozwalając na omówienie strategii zapisu miejsca. Zapisu właśnie – bo po lekturze „Pytań o miejsce” dojmującym wrażeniem jest przekonanie o tym, że literatura zapisuje, a nie opisuje konkret geograficzny. Opis stanowi czynność odtwórczą i dążącą do obiektywizmu, zapis wypływa z indywidualnego doświadczenia i subiektywnego, własnego spojrzenia na miejsce.
Ta perspektywa wydaje się niezwykle istotna w badaniach Dutki. Autorka nie uzurpuje sobie prawa do jednej opowieści o Śląsku, nie próbuje dopasować analiz do apriorycznych tez – przeciwnie, pokazuje wielość zapisów i narracji, zwracając uwagę na istotną w związanych z nurtem nowego regionalizmu, geopoetyki i zwrotu topograficznego czy przestrzennego (zob. Rybicka 2014: 21-27) kwestię kontekstu autobiograficznego. Dutka wielokrotnie podkreśla rolę prywatnego adresu twórców, zamieszkujących miejsca, o których piszą, z kształtowaniem literackiego obrazu przestrzeni. Odwołuje się do biografii, szczególnie istotnej w przypadku księdza Szymika, historii rodzinnych Bobera czy Różyckiego, a także wypowiedzi medialnych Twardocha. Wprowadzona przez Małgorzatę Czermińską kategoria „miejsca autobiograficznego” (zob. Czermińska 2011: 193-194) stanowi tu chyba najważniejszy punkt odniesienia. Znajduje to zresztą swoje odzwierciedlenie także w wyborze strategii badawczej, nazwanej przez Dutkę za Ryszardem Nyczem „sondowaniem” (zob. Nycz 2017: 11-12).
Autorka, rezygnując z dystansu, swoje związki z miejscem czyni atutem – to dzięki byciu „stąd” może tworzyć mapy i legendy – bo do tej, opisanej w pierwszym rozdziale czynności, sprowadza się jej projekt. Nanoszenie miejsc na literackie siatki kartograficzne wymaga ich objaśniania, które jest procesem, a nie aktem. Literatura modyfikuje przestrzeń symboliczną, która staje się nośnikiem znaczeń i pamięci. Wydaje się, że spajającą wszystkie opisane topografie kategorią jest nadmiar – jakby za dużo było Śląska na jedną mapę, jedną opowieść, jedno miejsce. Wielość doświadczeń i narracji, perspektyw i mitologii wydaje się dla tego miejsca konstytutywna. Przejawia się prozaicznie – w podwójności nazw, palimpsestowości map, ale także w wymiarze doświadczeń swojskości i obcości, strategii oswajania.
Śląska jest w nadmiarze, brakuje go tylko w tytule.
LITERATURA:
Czapliński P.: „Mapa, córka nostalgii”. W: Idem: „Wzniosłe tęsknoty. Nostalgie w prozie lat dziewięćdziesiątych”. Kraków 2001.
Czermińska M.: „Miejsca autobiograficzne. Propozycja w ramach geopoetyki”. „Teksty Drugie” 2011, nr 5.
Nycz R.: „Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki”. Warszawa 2017
Rybicka E.: „Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich”. Kraków 2014.
Ten otwarty charakter badań znajduje swoje potwierdzenie w konstrukcji książki. Dutka od początku postuluje stawianie pytań (słowo to zresztą pojawia się w opracowaniu wielokrotnie jako konstytutywny element zagadnień i problemów podejmowanych w kolejnych analizach i jest nieobecne w tytule tylko jednej części – czwartego rozdziału). Klasyczna kompozycja, z wyraźnie zarysowanym wstępem wprowadzającym w tematykę i – nomen omen – umiejscawiającym opracowanie na mapie tekstów topograficznych oraz interpretacjami, uporządkowanymi zgodnie z kryterium problematyki, ma jednak otwarte zakończenie. Zamiast wniosków i podsumowań autorka proponuje refleksję niemal na marginesie badań – stanowiącą zresztą najciekawszy fragment książki – w podtytule wracając do kluczowego słowa: „Pytania zamiast podsumowania”.
Dutka podzieliła swoje topograficzne refleksje na cztery rozdziały obejmujące analizy utworów. Kryterium doboru było, jak się wydaje, podwójne: po pierwsze wyraźna obecność w utworze konkretu geograficznego, po drugie – samo miejsce, bo – co warto zaznaczyć już na wstępie, tytuł jest mylący. Dutka nie pisze o topografiach literackich XX i XXI wieku, ale przede wszystkim o topografiach literackich Śląska.
Rozdział pierwszy okazuje się najbardziej różnorodny pod względem treści i wymaga osobnego omówienia. Wspólnym mianownikiem zawartych w nim szkiców jest przekrojowość i syntetyczność ujęcia. Otwiera go fragment stanowiący próbę analizy antologii poezji śląskiej. Lektura zbiorów, nazwanych przez autorkę topoantologiami, zgodnie z zapowiedzią stanowi raczej przegląd tomów tematyzujących interesujący badaczkę region lub prezentujący twórczość związanych z nim poetów. Niestety, poza ogólnym omówieniem roli tych zbiorów w kreowaniu i utrwalaniu śląskich mitów rozdział pozbawiony jest pogłębionych refleksji o związku formy antologii z tematem. Prezentacje i omówienia konkretnych książek nie prowadzą do sformułowania wniosków mówiących o miejscu w tych antologiach: strategiach jego reprezentacji, roli w budowaniu sensów poszczególnych wierszy czy przestrzeni jako spoiwie zbiorów poetyckich. Ta część pracy sprawia wrażenie wstępu czy szkicu otwierającego osobną książkę, zaburzając spójność kompozycji. Wydaje się też najmniej związana z pozostałymi analizami i podejmowaną w nich tematyką.
Kolejna część stanowi niezwykle interesującą analizę map – kartograficznych i literackich – i w moim odczuciu, mogłaby zostać rozbudowana do rozmiarów całego rozdziału. Dobrze osadzona w kontekście topografii, geopoetyki i nurtu literatury spod znaku małych ojczyzn prezentacja zagadnienia stanowi niezwykle solidny fundament kolejnych rozdziałów, nie tylko prezentując miejsca, o których mowa w analizowanych później utworach, ale także formułując najważniejsze dla opracowania problemy badawcze. Dutka już na samym początku zaznacza podstawowy dla studiów nad literackimi topografiami Śląska problem podwójnej podwójności: z jednej strony nakładania się na siebie map dawnych i dzisiejszych, a co za tym idzie nazw polskich i niemieckich, z drugiej zaś kartografii geograficznych i literackich. Ostatnia część rozdziału stanowi kolejne przekrojowe ujęcie – tym razem dotyczące śląskiej eseistyki. Autorka jednak – inaczej niż w przypadku przeglądu antologii poetyckich – traktuje teksty zgromadzone przez Mariusza Jochemczyka w zbiorze „Wobec tradycji. Śląskie szkice oikologiczne” nie tyle jako przedmiot badań, co punkt wyjścia do niezwykle interesującej refleksji, którą otwiera pytanie o to, czy istnieje „śląska szkoła eseju”.
Kolejne trzy rozdziały są bardziej spójne i gromadzą analizy tekstów skoncentrowanych wokół pytań o centrum (rozdział II), historię (rozdział III) oraz związki Śląska i Kresów (rozdział IV). Na uwagę zasługuje różnorodność doboru tekstów. Obok powieści, które na dobre wpisały się w nurt literatury śląskiej, jak „Spotkanie z jutrem” Aleksandra Baumgardtena czy „Od wiosny do jesieni” Wilhelma Szewczyka, znalazły się tu utwory z ostatnich lat: „Krzyk sowy” Feliksa Netza czy głośny „Drach” Szczepana Twardocha. Powieściom towarzyszą reportaże Filipa Springera i eseje Tomasza Różyckiego. Autorka podejmuje się analizy antologii i tomów poetyckich, wraca do propagandowych reportaży z czasów PRL-u, sięga nawet po fotografie Stanisława Bobera.
Tak różnorodna literatura podmiotu doskonale uwidacznia zmiany na literackiej mapie Polski, o których pisze Przemysław Czapliński (zob. 2001: 105), i uprzywilejowane miejsce, jakie zajął na niej właśnie Śląsk. Kolejne analizy przeprowadzone przez Dutkę mają podobną strukturę i hermeneutyczny charakter. Ogólny zarys twórczości oraz kontekstów prowadzi do utworu, pozwalając na omówienie strategii zapisu miejsca. Zapisu właśnie – bo po lekturze „Pytań o miejsce” dojmującym wrażeniem jest przekonanie o tym, że literatura zapisuje, a nie opisuje konkret geograficzny. Opis stanowi czynność odtwórczą i dążącą do obiektywizmu, zapis wypływa z indywidualnego doświadczenia i subiektywnego, własnego spojrzenia na miejsce.
Ta perspektywa wydaje się niezwykle istotna w badaniach Dutki. Autorka nie uzurpuje sobie prawa do jednej opowieści o Śląsku, nie próbuje dopasować analiz do apriorycznych tez – przeciwnie, pokazuje wielość zapisów i narracji, zwracając uwagę na istotną w związanych z nurtem nowego regionalizmu, geopoetyki i zwrotu topograficznego czy przestrzennego (zob. Rybicka 2014: 21-27) kwestię kontekstu autobiograficznego. Dutka wielokrotnie podkreśla rolę prywatnego adresu twórców, zamieszkujących miejsca, o których piszą, z kształtowaniem literackiego obrazu przestrzeni. Odwołuje się do biografii, szczególnie istotnej w przypadku księdza Szymika, historii rodzinnych Bobera czy Różyckiego, a także wypowiedzi medialnych Twardocha. Wprowadzona przez Małgorzatę Czermińską kategoria „miejsca autobiograficznego” (zob. Czermińska 2011: 193-194) stanowi tu chyba najważniejszy punkt odniesienia. Znajduje to zresztą swoje odzwierciedlenie także w wyborze strategii badawczej, nazwanej przez Dutkę za Ryszardem Nyczem „sondowaniem” (zob. Nycz 2017: 11-12).
Autorka, rezygnując z dystansu, swoje związki z miejscem czyni atutem – to dzięki byciu „stąd” może tworzyć mapy i legendy – bo do tej, opisanej w pierwszym rozdziale czynności, sprowadza się jej projekt. Nanoszenie miejsc na literackie siatki kartograficzne wymaga ich objaśniania, które jest procesem, a nie aktem. Literatura modyfikuje przestrzeń symboliczną, która staje się nośnikiem znaczeń i pamięci. Wydaje się, że spajającą wszystkie opisane topografie kategorią jest nadmiar – jakby za dużo było Śląska na jedną mapę, jedną opowieść, jedno miejsce. Wielość doświadczeń i narracji, perspektyw i mitologii wydaje się dla tego miejsca konstytutywna. Przejawia się prozaicznie – w podwójności nazw, palimpsestowości map, ale także w wymiarze doświadczeń swojskości i obcości, strategii oswajania.
Śląska jest w nadmiarze, brakuje go tylko w tytule.
LITERATURA:
Czapliński P.: „Mapa, córka nostalgii”. W: Idem: „Wzniosłe tęsknoty. Nostalgie w prozie lat dziewięćdziesiątych”. Kraków 2001.
Czermińska M.: „Miejsca autobiograficzne. Propozycja w ramach geopoetyki”. „Teksty Drugie” 2011, nr 5.
Nycz R.: „Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki”. Warszawa 2017
Rybicka E.: „Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich”. Kraków 2014.
Elżbieta Dutka: „Pytania o miejsce. Sondowanie topografii literackich XX i XXI wieku”. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2019 [seria: Nowy regionalizm w badaniach literackich].
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |