Pedagogika wrocławska to przestrzeń charakteryzująca się, jak cały klimat Wrocławia, duchem otwartości, spotkania i przekraczania konwenansów. W tym właśnie duchu mieszczą się badania profesor Mirosławy Nowak-Dziemianowicz, byłej Dziekan Wydziału Nauk Pedagogicznych Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, obecnie pracującej na Uniwersytecie Opolskim. Jej dorobek skupia się między innymi na radykalnej krytyce współczesnej szkoły oraz relacjach międzyludzkich w optyce bezpieczeństwa ontologicznego i „archeologii pamięci”. Badania krytyczne umiejscawiają jej dorobek obok takich przedstawicieli tego nurtu w Polsce jak Tomasz Szkudlarek, Zbyszko Melosik, Lech Witkowski i Robert Kwaśnica (zob. Śliwerski 2015).

Zawarte w książce Mirosławy Nowak-Dziemianowicz konteksty rozważań, założenia oraz tezy, analizy i konkluzje tworzą metodologiczną spójnię, układającą się w pewien zwarty, kompletny sposób prezentowania i wyjaśniania zjawisk społecznych, tak współczesnych, jak i zamieszczonych w narracyjnych prezentacjach i autoprezentacjach biograficznych. Spójnia ta osadzona została na pięciu rozdziałach (jeden rozdział metodologiczny i cztery analityczne) oraz stosownym wprowadzeniu i zakończeniu. W ostatniej części autorka podkreśla czas powstawania książki, zamykający się w ramach strajku nauczycieli 2019 roku i pandemii Covid-19 roku 2020. Obszar temporalny jest istotny ze względu na zawarte w książce analizy współczesnej polskiej szkoły podstawowej, średniej i wyższej. Można powiedzieć, że polska szkoła przechodziła (i nadal przechodzi) poważne metamorfozy, niemniej to nie one stały się podstawą rozważań. Kontekstem teoretycznym są tutaj pedagogika emancypacyjna oraz pedagogika krytyczna, które w połączeniu z własnymi badaniami empirycznymi Nowak-Dziemianowicz dały podstawy do sformułowania ostatecznych i – trzeba to zauważyć – ważnych wniosków na przyszłość. Nie brakuje zatem odwołania do głównego przedstawiciela nurtu emancypacyjnego, Paula Freirego, a także do takich myślicieli jak Michel Foucault, Jürgen Habermas, a z polskich ośrodków Zygmunta Baumana, Lecha Witkowskiego czy Roberta Kwaśnicy, którego książka o rozumie instrumentalnym stała się dla autorki istotnym odniesieniem filozoficznym. Prowadzone w tych kontekstach analizy dają podstawy do badania ukrytych znaczeń i zasłoniętych za kotarą oczywistości kategorii pojęciowych, między innymi przestrzeni szkoły, form kontroli nad uczniami, wpływu osobistych doświadczeń nauczycieli na procesy nauczania i wychowania oraz czasu i zmiany w postrzeganiu rzeczywistości edukacyjnej przez wszystkich jej uczestników.

Krytyczne badania narracyjne oparte na autorskim projekcie to oryginalne połączenie, choć w sposobie prowadzenia narracji niepozbawione już pewnej dozy powtarzalności. Nowak-Dziemianowicz odwołuje się do doświadczeń rodziców uczniów, nauczycieli, strajkujących w 2019 roku, obecnych i byłych pracowników akademickich i absolwentów studiów, poszukując deficytów relacji uznania w trzech sferach, które jej zdaniem przynależą do kategorii bezpieczeństwa, prawa i wspólnoty. Celem książki, jak mówi autorka, jest zmiana społeczna (rozumiana przez nią niezwykle szeroko), która jest wynikiem praktyk emancypacyjnych, ale zmiana i towarzysząca jej kategoria czasu stanowią również kontekst społeczny prowadzonych badań. Pytania, które stawia, są następujące: „Czy szkoła jest albo czy może się stać przestrzenią uznania? Czy instytucja szkoły, czy jej edukacyjna koncepcja dają realne szanse na uznanie, czy pojawia się ona we wzajemnych relacjach wszystkich uczestników procesów edukacyjnych? Czy uznanie, jako warunek konstruktywnej, samodzielnej pracy nad własną tożsamością, jest obecne w warunkach polskiej szkoły? Czy oparta na uznaniu tożsamość może być budowana w instytucji, której podstawowe cele wpisują się dzisiaj w opozycję: rynek pracy czy emancypacja?” (s. 9-10). Badaczka krytykuje neoliberalny wzorzec kulturowy, prowadzący do odrzucenia poszukiwania własnej tożsamości, a skupiający się na instrumentalnym traktowaniu wszystkich procesów edukacyjnych, począwszy od szkoły podstawowej, a na szkole wyższej kończąc. Prezentację i planszę do powyższych ram teoretycznych stanowią kolejne rozdziały książki.

Pierwszy, metodologiczny, przywołuje ostatnie i najważniejsze zmiany, jakie zaszły w naukach społecznych: zwrot lingwistyczny, zwrot działaniowy, zwrot obrazowy i zwrot performatywny. W tym obszarze mieści się również najistotniejszy dla autorki zwrot: zwrot narracyjny w pedagogice. Warto tutaj przytoczyć rozumienie pedagogiki przez Mirosławę Nowak-Dziemiamowicz: „Pedagogika jest w moim przekonaniu dyscypliną, której specyfika i przedmiot badań stają się swoistym rodzajem szans zarówno na rozumienie złożonych uwarunkowań różnorodnych przejawów kryzysu kultury i wychowania, jak i na ich przezwyciężanie. Taką szansą są, w moim przekonaniu, narracyjność pedagogiki oraz pedagogiczne badania narracyjne” (s. 22). To właśnie narracyjność pedagogiki otwiera pole do interpretacji i rozumienia, a w konsekwencji do zmiany edukacyjnej. Pozwala, zdaniem autorki, na przekroczenie uwarunkowań kryzysów kulturowych, czyli barier, które nie pozwalają na pełne wykorzystanie potencjału uczniów i nauczycieli. Istotą badań narracyjnych „jest po pierwsze postawa krytyczna, która umożliwia ciągłe odkrywanie ukrytych założeń, mechanizmów, wartości, ideologii, interesów oraz przejawów wszelkiej – tej rzeczywistej i tej symbolicznej – władzy, leżących u podstaw zachowań jednostek, grup czy wspólnot” (s. 25) (zob. Baszkiewicz 2009; Kołakowski 2006). Debata na polską szkołą ostatnich miesięcy prowadzi do analizy nowej ustawy dla nauki, zwanej ustawą 2.0. Jako dziekan wydziału pedagogicznego i czynny uczestnik życia szkoły wyższej autorka wnosi uwagi, które dotykają najbardziej zainteresowanych tą ustawą.

Drugi rozdział to już przejście do własnych badań empirycznych i osadzenie ich w krytyczno-emancypacyjnym strumieniu. Na samym początku tej części Nowak-Dziemianowicz prezentuje swoje stanowisko w sprawie kategorii uznania: „W prezentowanej książce przyjmuję, iż uznanie jest warunkiem tożsamości jednostki, intersubiektywnością i normą moralną” (s. 79). Co rozumie dokładnie pod tym pojęciem uznania? Dowiadujemy się tego w innym miejscu: „stabilizacja, pewność nabytych praw, poczucie przydatności tego, co się robi” (s. 42). Nieco dalej wyjaśnia pochodzenie teorii uznania (teorii Honnetha): „Teoria uznania, traktowana jako kategoria konfliktu społecznego i zmiany, nawiązuje do trzech wielkich tradycji w filozofii politycznej: do tradycji Marksa, Sorela oraz Sartre’a” (s. 87). Na podstawie teorii uznania Nowak-Dziemianowicz analizuje narracje trzech matek, które mają dzieci w wieku wczesnoszkolnym i szkolnym (czwarta klasa), i odnajduje w nich deficyt uznania, co z kolei prowadzi do wniosków natury tożsamościowej i kulturowej (zob. s. 103-104). W tym miejscu czytelnik odnajdzie również nie tylko analizę i diagnozę edukacyjnego życia społecznego, lecz również teoretyczne propozycje na przyszłość, mające na celu „dostrzeżenie znaczenia kultury szkoły” (s. 108).

Rozdział trzeci otwierają pytania o nauczycielskie losy strajkujących w 2019 roku pedagogów; jest to narracja opowiedziana na łamach gazet, głos tych, którzy przegrali swoje emancypacyjne i tożsamościowe dążenia. W podtytule „Doświadczenie pogardy” autorka nie boi się mówić o trudnych relacjach nauczycieli z władzą. Dostrzega ich żal i rezygnację, konkludując, że w zakresie bezpieczeństwa ontologicznego, w sferze praw i w sferze gospodarki, nauczyciele doświadczyli braku uznania.

Kolejny rozdział, czwarty, zawiera analizy relacji nauczycieli akademickich, skupiających się na negatywnych kategoriach, takich jak przerost pracy administracyjnej, niedostrzeganie zaangażowania dydaktycznego, brak pomocy ze strony kadry naukowej. Tak jak poprzednio, Nowak-Dziemianowicz nie tylko przywołuje konkretne narracje, lecz również komentuje i osadza je w kontekście teoretycznym. Choć czytelnik otrzymał już pewne odpowiedzi na postawione w książce pytania, musi jeszcze uzbroić się w cierpliwość i poczekać na zakończenie, aby w pełni ukazały mu się wnioski i propozycje zmiany.

Ostatni rozdział jest ilustracją narracji młodych ludzi pod studiach, którzy rozpoczynają pracę zawodową, a która okazuje się niekiedy ciągiem porażek tożsamościowych, negacją uznania i wartości własnej osoby. Choć pojawiają się wypowiedzi, które wskazują na przekraczanie osobistych uraz i samoświadomość w dochodzeniu do prawdy o sobie, w rozdziale tym również na plan pierwszy przebija kategoria niezrozumienia, niedopasowania, żalu i pretensji. Autorka nie wyjaśnia osobistych dramatów, lecz pokazuje, że neoliberalizm w polskim środowisku pracy opiera się na pragmatyzmie administracyjnej machiny, a nie na możliwościach zaspokajania ambicji konkretnych osób. Przejawem braku uznania jest odrzucenie podstaw społecznego ładu, opartego na rodzinie, prawie i gospodarce, tworzących instytucjonalne ramy, w których mogą zrealizować się potrzeby przynależności, zrozumienia i emancypacji (zob. Aronson 2008).

Całość rozważań Mirosława Nowak-Dziemianowicz sytuuje w konstrukcie metodologicznym pedagogicznego zwrotu narracyjnego, pozwalającego, jej zdaniem, na zastosowanie „sekwencji poznawczo-deskryptywno-interpretatywnego, czyli Krytyki – Narracji – Rozumienia – Zmiany” (s. 25). Przedstawiając zasadność zastosowanej tu metody badań, argumentuje na rzecz badań narracyjnych i postawy krytycznej. Stosując wyjaśnianie, opis i interpretację, stara się nie o przejmowanie kontroli nad danym wycinkiem rzeczywistości, lecz stosuje je „po to, aby ten świat uczynić bardziej przyjaznym, dla tych, którzy są w nim poddani jakiejś opresji” (s. 24). Dzięki połączeniu rozważań natury teoretycznej z badaniami empirycznymi zastosowana metoda badawcza staje się wiarygodna i co więcej, rzeczywiście konieczna. Badania narracyjne nie są jednak w tej książce emanacją pogłębionej interpretacji osobistych doświadczeń i analizą życiorysów, lecz kierują się w stronę wątku emancypacyjnego i krytycznego, dlatego też mogły przybrać skróconą formę, skierowaną na cel badań: zmianę społeczną.

Należy zauważyć i podkreślić język tej książki. Zwłaszcza w rozdziale pierwszym, teoretycznym jest on ukierunkowany na wyjaśnienie i opis zastosowanej metody badawczej i dlatego wymaga nieco większego wysiłku zrozumienia niż treść kolejnych rozdziałów. Niemniej cała publikacja charakteryzuje się jasnością i pewną formą popularyzacji, nieobciążoną akademickim hermetyzmem. Inną kwestią są cytaty. Czytelnik spotyka się z długimi fragmentami cytowanych prac, które zostały zapisane mniejszą czcionką, często są to odwołania autorki do jej własnych publikacji. Ponadto nie wiadomo, czy styl prowadzenia narracji czy inne jeszcze czynniki zaważyły na tym, iż uważny czytelnik musi wyszukiwać w różnych miejscach książki określenia pojęć i terminów, rozproszonych w kolejnych rozdziałach. Książka mieści się w nurcie krytycznym i emancypacyjnym, nie brak zatem nawiązania do typowego języka tego nurtu, posługującego się pojęciami z wielowiekowym znaczeniem i bogactwem interpretacyjnym, jak sprawiedliwość społeczna, równość, władza, przemoc, opresja, wolność, czy nowszymi, jak tożsamość, ideologia i kontrola społeczna.

Przechodząc do uwag krytycznych, trzeba powiedzieć o samej koncepcji książki. Przestrzeń uznania, sformułowanie, które jest głównym tematem, wydaje się tchnąć nowością i oryginalnością. Od razu jednak narzucają się inne określenia: dowartościowanie, godność osobista, życie w prawdzie ze sobą i z innymi, szacunek i sprawiedliwe traktowanie. Wszystkie te terminy są bliskoznaczne i stanowią inny zapis tego, o czym autorka pisze w swojej książce. Tradycja odwołująca się do wartości osoby ludzkiej jest bardzo długa, dlatego nie należy traktować najnowszej pozycji Nowak-Dziemianowicz jako swoistego novum. Choć temat jest mimo wszystko ważny w polskiej debacie o szkole podstawowej lub wyższej, przez książkę przewija się nutka pesymizmu: wszystkie wypowiedzi stoją w kontrze do zastanej rzeczywistości, nie widać prób wyjścia, a jeśli są, to są interpretowane negatywnie. A przecież to właśnie postuluje autorka książki: negatywne doświadczenie przewartościować w pozytywne konstrukty teoretyczne i praktyczne i dokonać adekwatnej zmiany.

W odniesieniu do literatury nie można odmówić Mirosławie Nowak-Dziemianowicz trafności doboru pozycji bibliograficznych, stosownych do nurtu krytycznego i emancypacyjnego. Również zastosowana metodologia jest odpowiednia, a metody i środki badawcze prawidłowe. Przez wszystkie rozdziały czytelnik ma do czynienia z diagnozą społeczną i analizą interpretacyjną, natomiast wnioski i postulowane zmiany zawierają się przede wszystkim na stronach 239-240 i są dość ostrożne i ogólne, dlatego nie znajdziemy precyzyjnych odpowiedzi na liczne pytania, które pojawiły się w całej książce. Należy dowartościować cytowane fragmenty wypowiedzi, niemniej są one czasami za długie (często na dwie strony), gdyż odrywają od głównego toku myślowego. Niekiedy są to fragmenty prac samej autorki, na tyle obszerne, że czytelnik nabiera przekonania, iż zabrakło innej, adekwatnej literatury. Dodatkowo, po zacytowanym fragmencie urywki tych wypowiedzi są powtarzane, przez co czytelnik przestaje zwracać na nie uwagę. Wspomnieć należy jeszcze o umiejscowieniu terminologii. To, jak rozumie zmianę, pedagogikę czy szkołę, Mirosława Nowak-Dziemianowicz tłumaczy w różnych miejscach książki. Chciałoby się widzieć te wyjaśnienia w jednym miejscu, w pierwszym rozdziale.

Książka „Szkoła jako przestrzeń uznania” to ważny głos o polskiej szkole na każdym szczeblu. To głos dotyczący zmiany w całym systemie edukacyjnym. Odsłania kwestie, które często są niewidoczne na pierwszy rzut oka. Warto sięgać po takie pozycje, będąc otwartym na nowe interpretacje.

Książkę można polecić nauczycielom, rodzicom dzieci będących w wieku szkolnym, a także wykładowcom i politykom, odpowiedzialnym za kształt polskiej szkoły. Może warto, aby przeczytali ją psychoterapeuci, bowiem jej istotą jest konflikt i zmiana. Studium to z pewnością przyczyni się do nowego spojrzenia na edukację w Polsce.

LITERATURA:

Aronson E.: „Człowiek, istota społeczna”. Przeł. J. Radzicki. Warszawa 2008.

Baszkiewicz J.: „Władza”. Wrocław 2009.

Kołakowski L.: „Mini wykłady o maxi sprawach”. Kraków 2006.

Śliwerski B.: „Współczesne teorie i nurty wychowania”. Kraków 2015.

Mirosława Nowak-Dziemianowicz: „Szkoła jako przestrzeń uznania”. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2020.