Tytułowy fandom to jedna z tych społeczności, które niełatwo poddają się wszelakim kategoryzacjom. W analizowaniu jej fenomenu nie pomaga zmiennokształtność, bowiem wewnątrzfandomowe przemiany bywają silnie zdynamizowane i niejednorodne, co stanowi niewątpliwie duże wyzwanie dla badacza aspirującego do stworzenia studium na temat tego środowiska. Sam autor „Społecznego świata polskiego fandomu fantastycznego” nie usiłuje zresztą przekonać odbiorców, że jest inaczej.

Pozycja Łukasza Kaszkowiaka stanowi propozycję gruntownej analizy rodzimego fandomu z perspektywy socjologicznej; istotnymi elementami studium są fragmenty internetowych wpisów użytkowników czy wypowiedzi osób współtworzących środowisko. Autor swoją badawczą wędrówkę rozpoczyna od rozważań na temat związków fenomenologii z zachowaniami i strukturami społecznymi, by następnie przejść płynnie do eksplikacji terminu „społeczeństwo sieci” i próby rozróżnienia kultury masowej od popularnej. Na tym fundamencie konstruuje pojęcie fandomu, który jest według niego „społecznym światem fanów”, bazującym „na organizowaniu zachowań związanych z wyobraźnią” (s. 59). Tę definicję, konsekwentnie uzupełnianą o kolejne sensy, Kaszkowiak konfrontuje z pozyskanymi w wywiadach wypowiedziami fanów. I choć fandom okazuje się terminem – oraz zjawiskiem – rozmytym i nieostrym, badacz nie usiłuje go ujednoznacznić; to zdecydowany atut książki – od początku do samego końca można odnieść wrażenie, że fandom żyje własnym życiem i obejdzie się bez przyciasnej matrycy.

Kaszkowiak prowadzi czytelników i czytelniczki przez rozmaite meandry fandomu, rozkładając go na czynniki pierwsze i udzielając odpowiedzi na pytania o to, kim jest fan, jak rozumieć fanostwo, w jaki sposób dochodzi do powstania fandomu. Autor nie stroni od tematów trudnych, podejmując wątek zależności pomiędzy byciem fanem a tzw. akafanem (fanem kontynuującym swoją pasję jako naukowiec) – i opisując zarówno atuty, jak i potencjalne niebezpieczeństwa wynikające z „przejścia” od statusu fana do „akademika”. W książce nie zabrakło też informacji o, kształtujących środowisko, wydarzeniach z przeszłości, a także tzw. subfandomach, które, w ramach fandomowych podgrup, zrzeszają fanów m.in. „Wiedźmina” czy „Star Wars”. Kaszkowiak wprowadza odbiorcę również w ideologię fandomu; w rozdziale „Działanie podstawowe” czytelnik – być może aspirujący współtwórca fandomu – ma okazję zapoznać się różnymi obliczami środowiska, sposobami postrzegania zaangażowanych fanów przez osoby „z zewnątrz” (rozdział obfituje w cytaty pochodzące z przeprowadzonych wywiadów) oraz wewnątrzfandomowymi sporami.

Osobną część „Społecznego świata…” stanowi rozdział poświęcony miejscom, rozumianym także jako przestrzenie wirtualne. Autor opisuje najważniejsze polskie konwenty, które cieszą się coraz większą popularnością; dość nadmienić, że w Pyrkonie 2019 wzięło udział 120 tysięcy osób (zob. pyrkon.pl). Kaszkowiak ze znawstwem przybliża czytelnikom i czytelniczkom tajniki konwentowej komunikacji czy czekające na przybyłych atrakcje. W „fandomowych” odbiorcach i odbiorczyniach książki prawdopodobnie sentyment wzbudzą wzmianki o konwentowych zwyczajach i savoir-vivrze. Dla nowicjuszy „Społeczny świat…” będzie może formą zachęty do tego, by zaplanować czas wolny z myślą o pierwszym konwencie.

W ostatniej części pracy Łukasz Kaszkowiak opisuje metodologię, którą przyjął na potrzeby pracy; choć pozycja napisana jest z perspektywy socjologa, może po nią sięgnąć każdy zainteresowany tematyką fandomu, tym bardziej że autor zadbał o szczegółowe informacje dotyczące specyfiki prowadzonych badań, wliczając w to m.in. podrozdział „Czym są badania jakościowe?”, obejmujący podstawowe wiadomości na temat wybranej metody. „Społeczny świat polskiego fandomu fantastycznego” to studium konsekwentnie przemyślane od początku do końca, przystępne w formie również dla osób niezwiązanych z fandomem. Zdecydowanym walorem pracy są swobodnie wplatane cytaty z wypowiedzi rozmówców, nierzadko o humorystycznym nacechowaniu, a barwnie odmalowany fandom, z wszystkimi jego dobrymi stronami, jak i grzeszkami, jawi się jako środowisko zróżnicowane i tętniące życiem.

Przy swoistej językowej charyzmie autora, „Społeczny świat…” to pozycja niepozbawiona wad. Na większą uwagę i staranność zasługiwałaby kwestia korekty. Dość wymienić usterki takie jak – pisany tutaj rozłącznie – przysłówek „nie koniecznie” („[…] a osoba publikująca filmy na YouTube nie koniecznie jest youtuberem” [s. 212]) czy „w zależności do kontekstu” (s. 11). Błędów w książce znajduje się więcej. Nie zmienia to jednak faktu, że „Społeczny świat polskiego fandomu fantastycznego” jest studium, które może być użyteczne dla osób reprezentujące różne dyscypliny naukowe, takie jak socjologia, psychologia, literaturoznawstwo czy kulturoznawstwo; studium napisane z pasją – i zdecydowanie warte uwagi.

LITERATURA:

„O Prykonie”. https://pyrkon.pl/o-pyrkonie/.

Łukasz Kaszkowiak: „Społeczny świat polskiego fandomu fantastycznego”. Wydawnictwo Naukowe Katedra. Gdańsk 2020.