Jesienią 2021 roku na polskim rynku wydawniczym ukazały się dwie interesujące propozycje poświęcone wilkom: „O wilkach i ludziach” amerykańskiego eseisty i powieściopisarza Barry’ego Lopeza, opublikowane nakładem Wydawnictwa Marginesy, oraz reportaż Anny Maziuk zatytułowany „Instynkt. O wilkach w polskich lasach”, który ukazał się w Wydawnictwie Czarne. Co już we wstępie warto podkreślić, obie z pewnością zasługują na docenienie i uwagę. Chociaż w minionych dekadach ukazało się wiele publikacji naukowych oraz popularnonaukowych poświęconych tym fascynującym drapieżnikom, lektura omawianych tutaj książek dowodzi, że potrzeba zgłębienia tajników wilczego życia pozostaje nadal niezaspokojona.

Marcin Kostrzyński pisał w „Gawędach o wilkach i innych zwierzętach” o własnych, zmieniających perspektywę, doświadczeniach z przedstawicielami Canis lupus: „Uśmiechnąłem się. Jeszcze tak niedawno patrzyłem na wilki z głęboką niechęcią, można powiedzieć, że byłem wrogo do nich nastawiony. Wszystko to wynikało z mojej niewiedzy i indoktrynacji, którą przeszedłem. Od dziecka wpajano mi strach przed wilkiem, budowano obraz krwiożerczej bestii. Bezkrytycznie w ten obraz wierzyłem. Wstyd mi za tamtego siebie, teraz darzę wilki ogromnym szacunkiem, podziwiam je i cenię. Im lepiej je poznaję, tym bardziej chcę je chronić. Chronić przed ludźmi, którzy nadal myślą podobnie jak ja kiedyś. Nie ma innego gatunku, który byłby tak rażąco nieprawdziwie oceniany i osądzany” (Kostrzyński 2020: 21-22). Mityczne wręcz zwierzę wyjące do księżyca w pełni, potwór pożerający niegrzeczne dzieci i zbłąkanych wędrowców, rujnujące podleśne wioski ucieleśnienie wszelkiego zła – to tylko kilka z przydomków, które w ciągu wieków przylgnęły do wilków. Demoniczny wizerunek drapieżnika, symbolu ludzkich lęków, konstytuują liczne opowieści, anegdoty, zachowane w przekazywanych z pokolenia na pokolenie podaniach i wielu tekstach kultury. Przywołane tu publikacje ukazują wilki z innej perspektywy, nie tyle wyidealizowanej, ile wielowymiarowej, zwracającej uwagę na uwarunkowania biologiczne, ekologiczne, historyczne czy społeczne. Jak się okazuje, wszelkie te aspekty odgrywają znaczną rolę w relacji między człowiekiem a wilkiem.



Rozpoczynając omówienie książek, należy zaznaczyć, że „O wilkach i ludziach” Lopeza nie jest pozycją nową (w Stanach Zjednoczonych została wydana w latach 70. XX wieku). Chociaż w ręce polskiego czytelnika trafiła dopiero kilka miesięcy temu, nie oznacza to bynajmniej, że treści poruszane przez Lopeza są nieaktualne. Warto zresztą podkreślić, że autor w drugim posłowiu, datowanym na rok 2003, zwraca uwagę na ogromne postępy w badaniach nad wilkami, które miały miejsce od momentu premiery książki do początku nowego tysiąclecia. Obszerna publikacja obiera cel niezwykle ambitny, ponieważ Lopez nie skupia się na prezentacji jednego czy dwóch tematów oscylujących wokół życia drapieżników, nie przedstawia też wybranej epoki historycznej. „Wilki i ludzie” to projekt, można powiedzieć, „przekrojowy”, obejmujący tak starożytność, jak średniowieczne i czasy autorowi współczesne. Całość dopełniają ryciny i fotografie korespondujące z treścią poszczególnych rozdziałów (szkoda jedynie, że są one utrzymane tylko w czarno-białej konwencji, często to właśnie głębia koloru towarzyszących opisom grafik mogłaby wzbogacić lekturowe wrażenia).

Lopez proponuje odbiorcy spojrzenie kulturowe: publikacja mieści co prawda rozbudowane informacje natury przyrodniczej czy te związane z behawiorem zwierząt, jednak to fragmenty poświęcone obecności postaci wilka w różnych społecznościach skupiają – w moim odczuciu – najwięcej uwagi. W „Wilkach i ludziach” pojawiają się bowiem elementy wierzeń rdzennych mieszkańców Stanów Zjednoczonych (choć sam autor, jako że mamy do czynienia z książką sprzed kilku dekad, stosuje tu nazwy, które już wychodzą z użycia) oraz opisy sakralnych wręcz obrzędów związanych z przedstawicielami gatunku Canis lupus. W tekście Lopeza wyróżnić można zarówno postać wilka rzeczywistego, inteligentnego drapieżnika, będącego jednocześnie ofiarą ludzkich polowań, jak i postać wilka wyobrażeniowego, związanego z imaginacją ludową, poetycką, artystyczną. Z uwagi na obecność wątków literackich interesująco przedstawiają się również rozdziały wskazujące na motyw zwierzęcia w światowych utworach poetyckich i prozatorskich. Krótki przegląd Lopeza uwzględnia dzieła na przykład Jeana de la Fontaine’a, Charles’a Perraulta, braci Grimmów, baśnie rosyjskie, powieści Jacka Londona, ale także teksty Brunona Bettelheima i Zygmunta Freuda. Choć w zdecydowanej większości postać wilka przedstawia się w podobny sposób, czytelnik może sięgnąć do treści z różnych kręgów kulturowych, uzupełniając obraz drapieżnika o kolejne literackie kreacje.



Anna Maziuk, dziennikarka propagująca wiedzę o przyrodzie, podejmuje z kolei tematykę funkcjonowania wilków w przestrzeni polskich lasów, na przykład w Bieszczadach czy Karpatach. „Instynkt” to zajmujący reportaż przedstawiający życie zwierząt oraz ludzi, którzy poświęcili się obserwacji Canis lupus. Autorka przyznaje, że wybór wilków na bohaterów książki związany był z potrzebą „wstawienia się” za nimi, opowiedzenia „nieuproszczonej historii”, a także próbą „zrozumienia źródła niechęci płynącej z tego niezrozumienia” (s. 217).

Wydaje się, że Maziuk bardzo dobrze zrealizowała powyższe zadania. Reportaż ukazuje wiele punktów widzenia, tak naukowców, jak leśników, opiekunów zwierząt, gospodarzy, a także myśliwych i tropicieli. Dziennikarka przytacza stan współczesnych badań na temat bytowania wilków w polskich lasach, przywołuje dialogi z rozmówcami związane między innymi z elektronicznym kontrolowaniem populacji zwierząt, zwraca uwagę na historie lokalnych społeczności traktujące o zachowaniu drapieżników wobec zwierząt hodowlanych, jak również wobec samych mieszkańców.

Cenne w narracji Maziuk jest zindywidualizowane spojrzenie na konkretne wilcze osobniki – dzięki temu czytelnik emocjonalnie zbliża się do poszczególnych bohaterów, przeżywając, często dramatyczne, koleje ich losów. Tak jest choćby w przypadku Frei, wilczycy o „małych stópkach”, Kazana, wilczego aktora grywającego w programach telewizyjnych, wyruszającego w poszukiwaniu nowego domu Pumpaka czy Gurdun, być może potomkini wilków litewskich. Reportażystka podąża śladami zwierząt, koczując w zaroślach, sprawdzając tropy, odbywając rozmowy z przedstawicielami ośrodków badawczych, obserwując trasy osobników dzięki zainstalowanym w ich obrożach czujnikom, odwiedzając mieszkanie myśliwego, spotykając juhasów i tubylców chętnie dzielących się różnorodnymi, na poły legendarnymi, anegdotami o „wilczej działalności” w najbliższych okolicach. Maziuk, podobnie jak Lopez, nie unika trudnych tematów. Jednym z nich jest bez wątpienia problem myślistwa oraz kłusownictwa, nadal obecny w przestrzeni polskich lasów. Autorka obala mity związane z powyższą działalnością (takie jak niekontrolowane spożycie przez wilki innych gatunków zamieszkujących leśne tereny), przedstawia również skutki ludzkiego „wymierzania sprawiedliwości”. Reportaż jest miejscami wstrząsający, ukazuje jednak myśl, która zdawała się przyświecać obojgu autorom – wiele działań wymierzanych przeciwko wilkom związanych jest z niewystarczającą wiedzą, przedsądami, niezrozumieniem świata przyrody, skrajnie antropocentryczną postawą.

Propozycje Lopeza i Maziuk, szczególnie czytane w swoistym „tandemie”, ukazują zarówno nieznany jeszcze w zupełności świat Canis lupus, jak relacje łączące zwierzę i człowieka. Obie perspektywy pozwalają czytelnikowi na zerwanie ze schematycznym, często demonizowanym, postrzeganiem przedstawicieli wilczego gatunku. Książka Amerykanina, prezentująca szeroki ogląd na kwestie wilczo-ludzkie, stanowi erudycyjną podstawę do wielowątkowej dyskusji, wykorzystującej wiedzę z różnych dyscyplin. Reportaż Maziuk konkretyzuje tematykę, przedstawiając realia życia wilków w polskich lasach, czyli zagadnienie, które w ostatnich latach zajmuje coraz większą grupę odbiorców, nie tylko tych wyspecjalizowanych. Lektura omawianych publikacji nie odpowie, rzecz jasna, na wszelkie pytania dociekliwych czytelników, ponieważ wiele aspektów funkcjonowania Canis lupus nadal pozostaje owianych tajemnicą. Publikacje te otwierają jednak furtkę dla kolejnych znakomitych propozycji, które, miejmy nadzieję, przyczynią się do następnych zmian w społecznym ekologicznym światopoglądzie.

LITERATURA:

Kostrzyński M.: „Gawędy o wilkach i innych zwierzętach”. Warszawa 2020 [wydanie elektroniczne].

Barry Lopez: „O wilkach i ludziach”. Przeł. Jarosław Mikos. Wydawnictwo Marginesy. Warszawa 2021 [seria: EKO].
 
Anna Maziuk: „Instynkt. O wilkach w polskich lasach”. Wydawnictwo Czarne. Wołowiec 2021.