ISSN 2658-1086
O DZIECIACH, KTÓRE ZABIŁY OJCA (LUB NIE) ('IMAGO PSYCHOANALIZY. ANTOLOGIA')
SŁABA PEDAGOGIKA? (KRZYSZTOF MALISZEWSKI: 'BEZ-SILNA EDUKACJA. O KSZTAŁCENIU KRUCHEGO')
'TAK JAK I INNE NARODY, MAJĄ SWOJE PROSTYTUTKI' ('POGROM DOMÓW PUBLICZNYCH W WARSZAWIE')
GADAJ ZDRÓW! (GASTON DORREN: 'GADKA. W SZEŚĆDZIESIĄT JĘZYKÓW DOOKOŁA EUROPY')
CZY TO JEST MIŁOŚĆ, CZY TO JEST ZNĘCANIE? (HENRY MANCE: 'JAK KOCHAĆ ZWIERZĘTA W ŚWIECIE CZŁOWIEKA')
'TAK JAK I INNE NARODY, MAJĄ SWOJE PROSTYTUTKI' ('POGROM DOMÓW PUBLICZNYCH W WARSZAWIE')
A
A
A
Publikacja „Pogrom domów publicznych w Warszawie” to okno, które pozwala podejrzeć zarówno zamieszki związane z „pogromem alfonsów”, jak i wybrane problemy warszawskiego półświatka oraz robotników początku XX wieku. Książka zawiera wybór materiałów historycznych opracowanych i przetłumaczonych z języków: angielskiego, hebrajskiego, francuskiego, rosyjskiego i jidysz przez Aleksandrę Jakubczak, kilka materiałów wspomnieniowych z języka jidysz przełożyła Monika Polit. Edycja opublikowana została w ramach serii Źródła do dziejów Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku (do 1939 roku) wydawanej przez Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego oraz Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
Najtrafniejszym określeniem tego, jak zebrane teksty przedstawiają wydarzenia z 1905 roku, w trakcie których żydowscy robotnicy atakowali domy publiczne, mordowali sutenerów i niszczyli majątki, wydaje się być wielogłosowość. Zebrane doniesienia prasowe obejmują różne środowiska, zarówno prasy polskiej, m.in. abolicjonistyczną „Czystość”, antysemicką „Rolę”, reprezentujący ruch robotniczy „Naprzód”, jak i żydowskiej, więc bundowskie: „Di lecte pasirungen” czy „Izraelitę” reprezentującego kręgi integracjonistyczne. Szczególną, rewolucyjną atmosferę oddają materiały w postaci druków ulotnych, np. odezwy Warszawskiego Komitetu Robotniczego PPS, Warszawskiego Komitetu Bundu oraz Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Innym ciekawym źródłem są sprawozdania urzędowe i dokumenty dyplomatyczne. Najbardziej poruszające są jednak, umieszczone na końcu, relacje i wspomnienia działaczy rewolucyjnych oraz fotografie ulic po pogromach. Pojawiają się w nich teksty piosenek śpiewanych przez kobiety (będące ofiarami handlu ludźmi), zapisy anegdot, szerzących się pogłosek i rozmów więziennych. Materiały wieloaspektowo ukazują przebieg majowych wydarzeń z różnych perspektyw, odmiennie je oceniając, inaczej rozkładając akcenty.
Ta różnorodność, siłą rzeczy, prowadzi do rozszerzenia perspektywy na postrzeganie społeczności żydowskiej XX-wiecznej Warszawy. Odczarowuje magiczny świat Żydów – „Żydzi, tak jak i inne narody, mają swoje prostytutki” (Hermalin 2022: 121). Dzięki relacjom świadków wydarzeń widzimy, jak codzienność żydowskich robotników przenikała się z tą żydowskiego półświatka – złodziei, nożowników, oszustów, stręczycieli i prostytutki – który zarządzał większą częścią branży usług seksualnych Warszawy. Przyczyna takiego porządku społecznego mogła tkwić w ludzkiej naturze lub w ubóstwie, bezładzie administracyjnym czy bierności służb bezpieczeństwa Imperium Rosyjskiego. Kontrastuje to z powszechnie uznawaną za purystyczną kulturą żydowską.
Publikacja Jakubczak uruchamia szereg refleksji dotyczących kobiety i robotnika. Chociaż lincz domów publicznych dotyczył kobiet, to paradoksalnie występują one jedynie na marginesie rozważań większości autorów. To oczywiście nie zaskakuje w kontekście publicystyki z początku XX wieku, która wyraża hierarchiczne relacje społeczne. Piszący na łamach prasy mężczyźni w „obawie o moralność społeczeństwa” postulowali oczyszczenie go z ludzi, którzy organizują branżę usług seksualnych. Same prostytutki postrzegane były jako ofiary – co interesujące – również handlu ludźmi. W zebranych tekstach można zaobserwować, wręcz dosłownie rozumiane, działanie rynku kobiet, na którym kobiety „stały się wehikułem relacji między mężczyznami” (Irigaray 2003: 27). Bez względu na pełnioną funkcję: panny, żony, robotnicy czy prostytutki, pisano o nich w kategoriach dobra publicznego. W kilku relacjach spotykamy plotkę o weselu, będącą symbolicznym zarzewiem konfliktu między robotnikami a alfonsami. Opiekun zaślubionej, który mimo prowadzenia domu publicznego „strzegł jej cnoty”, przywłaszczył sobie otrzymane od gości pieniądze. Pan młody zaprotestował, czego następstwem miały być bijatyki i porachunki między obecnymi na weselu grupami.
Sam dom publiczny, z jednej strony kojarzony z niemoralnością, z drugiej z wyzyskiem klas niższych, stał się symbolem powszechnego wyzysku klasy robotniczej. Właśnie tym, co najsilniej odznacza się we wspomnieniach wydarzeń, okazują się ucisk ekonomiczny w postaci pobieranego przez oszustów haraczu oraz strajki robotnicze tłumione opłaconymi przez fabrykantów szajkami chuliganów i nożowników. Przemocy doświadczano na niemal każdej płaszczyźnie życia, przez co świadectwa wyborów ludzi wobec terroru, jak również gwałtowanych przemian społecznych oraz ciężkich warunków ekonomicznych stają się jeszcze wartościowsze. Zastanawia podwójna moralność mężczyzny, który spoliczkował własną siostrę, spotkawszy ją w pracującą w lupanarze, bohaterskość lekarza pomagającego konającemu stręczycielowi wbrew przekonaniom, lecz ze względu na honor lekarski, czy chociażby bierność, ciche przyzwolenie rabinów na handel ludźmi. Razi także różnica między przebiegiem pogromów organizowanych przez żydów a chrześcijan. Pierwsze samosądy ludności żydowskiej miały charakter zorganizowany, a majątki domów publicznych z założenia niszczono, trzeciego dnia do pogromów dołączyła ludność nieżydowska, ataki nabrały charakteru rabunkowego oraz stały się okazją do prywatnych porachunków. Policja carska zaczęła uspokajać zamieszki dopiero po trzech dniach, gdy objęły domy publiczne prowadzone przez ludność chrześcijańską. Skłaniało to obserwatorów do różnych podejrzeń: od układów pomiędzy władzą a branżą prostytucyjną, po rosyjską prowokację, która miałaby „oczyścić” i skonfliktować społeczeństwo na podłożach religijnym i klasowym.
Publikacja opracowana przez Jakubczak przeprowadza przez szereg zagadnień takich jak: ruchy robotnicze warszawskiego półświatka, kwestie „białych niewolnic”, handel ludźmi oraz mentalność społeczeństwa początku XX wieku. Udostępnia czytelnikom dobrze skomponowany korpus tekstów przetłumaczonych z języków hebrajskiego i jidysz, co otwiera nowe perspektywy badawcze. Na szczególną uwagę zasługuje jeszcze poprzedzające edycję wprowadzenie – jest to wielopłaszczyznowy wstęp poparty bogatą bibliografią, która porządkuje aktualny stan badań z uwzględnieniem publikacji zagranicznych. Cieszy wzbogacenie książki o mapę Warszawy z początku XX wieku, z zaznaczonymi cyrkułami i miejscami związanymi z półświatkiem – prywatnymi mieszkaniami, miejscami spotkań, domami publicznymi (z tymi nielegalnymi włącznie).
LITERATURA:
Hermalin D. M.: „Bundowcy w Warszawie”. W: „Pogrom domów publicznych w Warszawie”. Oprac. A. Jakubczak. Warszawa 2022.
Irigaray L.: „Rynek kobiet”. Przeł. A. Araszkiewicz. „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2003, nr 1.
Najtrafniejszym określeniem tego, jak zebrane teksty przedstawiają wydarzenia z 1905 roku, w trakcie których żydowscy robotnicy atakowali domy publiczne, mordowali sutenerów i niszczyli majątki, wydaje się być wielogłosowość. Zebrane doniesienia prasowe obejmują różne środowiska, zarówno prasy polskiej, m.in. abolicjonistyczną „Czystość”, antysemicką „Rolę”, reprezentujący ruch robotniczy „Naprzód”, jak i żydowskiej, więc bundowskie: „Di lecte pasirungen” czy „Izraelitę” reprezentującego kręgi integracjonistyczne. Szczególną, rewolucyjną atmosferę oddają materiały w postaci druków ulotnych, np. odezwy Warszawskiego Komitetu Robotniczego PPS, Warszawskiego Komitetu Bundu oraz Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Innym ciekawym źródłem są sprawozdania urzędowe i dokumenty dyplomatyczne. Najbardziej poruszające są jednak, umieszczone na końcu, relacje i wspomnienia działaczy rewolucyjnych oraz fotografie ulic po pogromach. Pojawiają się w nich teksty piosenek śpiewanych przez kobiety (będące ofiarami handlu ludźmi), zapisy anegdot, szerzących się pogłosek i rozmów więziennych. Materiały wieloaspektowo ukazują przebieg majowych wydarzeń z różnych perspektyw, odmiennie je oceniając, inaczej rozkładając akcenty.
Ta różnorodność, siłą rzeczy, prowadzi do rozszerzenia perspektywy na postrzeganie społeczności żydowskiej XX-wiecznej Warszawy. Odczarowuje magiczny świat Żydów – „Żydzi, tak jak i inne narody, mają swoje prostytutki” (Hermalin 2022: 121). Dzięki relacjom świadków wydarzeń widzimy, jak codzienność żydowskich robotników przenikała się z tą żydowskiego półświatka – złodziei, nożowników, oszustów, stręczycieli i prostytutki – który zarządzał większą częścią branży usług seksualnych Warszawy. Przyczyna takiego porządku społecznego mogła tkwić w ludzkiej naturze lub w ubóstwie, bezładzie administracyjnym czy bierności służb bezpieczeństwa Imperium Rosyjskiego. Kontrastuje to z powszechnie uznawaną za purystyczną kulturą żydowską.
Publikacja Jakubczak uruchamia szereg refleksji dotyczących kobiety i robotnika. Chociaż lincz domów publicznych dotyczył kobiet, to paradoksalnie występują one jedynie na marginesie rozważań większości autorów. To oczywiście nie zaskakuje w kontekście publicystyki z początku XX wieku, która wyraża hierarchiczne relacje społeczne. Piszący na łamach prasy mężczyźni w „obawie o moralność społeczeństwa” postulowali oczyszczenie go z ludzi, którzy organizują branżę usług seksualnych. Same prostytutki postrzegane były jako ofiary – co interesujące – również handlu ludźmi. W zebranych tekstach można zaobserwować, wręcz dosłownie rozumiane, działanie rynku kobiet, na którym kobiety „stały się wehikułem relacji między mężczyznami” (Irigaray 2003: 27). Bez względu na pełnioną funkcję: panny, żony, robotnicy czy prostytutki, pisano o nich w kategoriach dobra publicznego. W kilku relacjach spotykamy plotkę o weselu, będącą symbolicznym zarzewiem konfliktu między robotnikami a alfonsami. Opiekun zaślubionej, który mimo prowadzenia domu publicznego „strzegł jej cnoty”, przywłaszczył sobie otrzymane od gości pieniądze. Pan młody zaprotestował, czego następstwem miały być bijatyki i porachunki między obecnymi na weselu grupami.
Sam dom publiczny, z jednej strony kojarzony z niemoralnością, z drugiej z wyzyskiem klas niższych, stał się symbolem powszechnego wyzysku klasy robotniczej. Właśnie tym, co najsilniej odznacza się we wspomnieniach wydarzeń, okazują się ucisk ekonomiczny w postaci pobieranego przez oszustów haraczu oraz strajki robotnicze tłumione opłaconymi przez fabrykantów szajkami chuliganów i nożowników. Przemocy doświadczano na niemal każdej płaszczyźnie życia, przez co świadectwa wyborów ludzi wobec terroru, jak również gwałtowanych przemian społecznych oraz ciężkich warunków ekonomicznych stają się jeszcze wartościowsze. Zastanawia podwójna moralność mężczyzny, który spoliczkował własną siostrę, spotkawszy ją w pracującą w lupanarze, bohaterskość lekarza pomagającego konającemu stręczycielowi wbrew przekonaniom, lecz ze względu na honor lekarski, czy chociażby bierność, ciche przyzwolenie rabinów na handel ludźmi. Razi także różnica między przebiegiem pogromów organizowanych przez żydów a chrześcijan. Pierwsze samosądy ludności żydowskiej miały charakter zorganizowany, a majątki domów publicznych z założenia niszczono, trzeciego dnia do pogromów dołączyła ludność nieżydowska, ataki nabrały charakteru rabunkowego oraz stały się okazją do prywatnych porachunków. Policja carska zaczęła uspokajać zamieszki dopiero po trzech dniach, gdy objęły domy publiczne prowadzone przez ludność chrześcijańską. Skłaniało to obserwatorów do różnych podejrzeń: od układów pomiędzy władzą a branżą prostytucyjną, po rosyjską prowokację, która miałaby „oczyścić” i skonfliktować społeczeństwo na podłożach religijnym i klasowym.
Publikacja opracowana przez Jakubczak przeprowadza przez szereg zagadnień takich jak: ruchy robotnicze warszawskiego półświatka, kwestie „białych niewolnic”, handel ludźmi oraz mentalność społeczeństwa początku XX wieku. Udostępnia czytelnikom dobrze skomponowany korpus tekstów przetłumaczonych z języków hebrajskiego i jidysz, co otwiera nowe perspektywy badawcze. Na szczególną uwagę zasługuje jeszcze poprzedzające edycję wprowadzenie – jest to wielopłaszczyznowy wstęp poparty bogatą bibliografią, która porządkuje aktualny stan badań z uwzględnieniem publikacji zagranicznych. Cieszy wzbogacenie książki o mapę Warszawy z początku XX wieku, z zaznaczonymi cyrkułami i miejscami związanymi z półświatkiem – prywatnymi mieszkaniami, miejscami spotkań, domami publicznymi (z tymi nielegalnymi włącznie).
LITERATURA:
Hermalin D. M.: „Bundowcy w Warszawie”. W: „Pogrom domów publicznych w Warszawie”. Oprac. A. Jakubczak. Warszawa 2022.
Irigaray L.: „Rynek kobiet”. Przeł. A. Araszkiewicz. „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2003, nr 1.
„Pogrom domów publicznych w Warszawie”. Oprac. Aleksandra Jakubczak. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Warszawa 2022 [seria: Źródła do dziejów Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku (do 1939 roku)].
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |