ISSN 2658-1086
ŁONKA BES TA WOJNA JUŻ NIGDY NIE BYŁA TAKO SAMO
A
A
A
1. 1914 „A ôni chcieli być sami…”
Karlik, Francek i Tõnek ôd rana yno myśleli ô jednym. Rozprawiali keby tu gibko skõńczić robota w polu i lecieć ku wodzie, a pierõńsko byli bez to źli i zamiast godać, fukali yno na starzikõw, co by im deli już pokõj. Zaś starziki, jak to kożde starziki, sie yno w duchu śmieli. Bo fukać to se synki mogli, ważne że im roboty ubywało i to gibko. Godali se bracia miyndzy sobõm, że to istno udrynka, pierõńsko kara jako za grzechy i krziż pański robić w polu w taki dziyń jak tyn, gorki i duszny keby izba ôd ômy Hanki. Ômy, kiero boła sie ôtwierać ôkien skuli pierõńskigo strachu przed diobłem rogatym, a kierym straszył bezma na sumi we niydziela sõm farosz Koziełek.
– Posłuchejcie mie rostomili. Czasy nastały ôkropnie szpetne, yno czekać jakiej wojny, yno czekać, aż diobły bydom pukać do naszych ôkien – godoł na kozaniu, a spode bryli ciepoł śliypiami po ludziach we kościele. A to farorzowe ciepanie ôczami gorsze dla łõnczan było aniżeli samo godka. Boli sie tego wszyjscy we wsi. Boła sie tyż babka, toż co godoł to se brała do serca bes zglyndu na co yno. Ôkna niy ôtwarła ôd tego czasu, a że durś warziła coś i gotowała woda na bele co, toż zaduch był ôkropiczny. Kedy by sõm diobeł jakimś cudem weszeł bes to ôkno to by se myśloł, że jest u siebie we piykle, a niy u babki bes ta duchota. Pewnikiem by se ze ômõm razym miyszkali w izbie i grzoli na zapiycku. Z resztõm ôma Hanka, kiero mioła chyba ze ôsiemdziesiõnt abo nawet wiyncej lot, lubiła se rõżniste sprawy brać fest wõrtlich, a nojbardzij te, kiere farosz godoł, bo to przeca świynte co godoł sõm farosz. Roz, coś kole adwyntu kozoł ksiõndz Koziełek ôbchodzić tak samo powõżni tyn adwynt, jak post, miarkować sie w jedzyniu i piciu, nie łazić na zabawy i nie godać gupot ani prziwiarkõw niy uprawiać. Babka se to toć wziena za fest do serca i jak było szkubani w chałpi, kozała babõm rzykać yno, a niy dzistać czi po czi, abo straszić dziecka szczigami czy utopcami. I ôd tego czasu baby już do starej Hanki Barteckowej nie łaziły.
Piyrszy sierpnia był upalny, z niyba loł sie hyc, a synkõm zamias roboty ubywać, starziki yno dociepywały. Ale ni ma sie co dziwować, przeca żniwa mioły sie ku kõńcowi. Ôd rana drabiniõkiem zwozili snopki żyta ze pola. Kole połednio, kedy był ôkropiczny upał i matka wołali na ôbiod, nojmłodszy Karlik, co by wiyczorem mieć pokôj, ôporzõndził chlyw ze wieprzkami, bo gadzinie cza było dać pożryć, coby niy lotała godno. Zaś dwaj starsi bracia gibko poukłodali snopki we stodole aż po sõm wiyrch, tak że po połedniu, już na fajrant ôstało im yno skosić miedza przi sõmych Pasiekach, kaj mieli tyż kusek pola. Karlikowi na tyn sõm fajrant prziszło pośmiatać plac, co jednak ubłagoł u ôjca i tym razym plac śmiatała mało Trudka, kiero pierõńsko przy tym klyna na brata i cołki świat, a że świata znoła yno kusek, to se dużo nie poklyna.
Nic by nie było dziwnego we tym, że synkõm Barteckowym tak pierõńsko chce sie pływać we Wiśle, keby niy fakt, że nad tõm wodõm sie poumawiali z dziołchami i tymu tak sie śpiechajõm. Kole szesnostej, już po robocie polecieli zapłociym ku rzece, a yno kurz po nich widać było. Biegli na przima, zaroz za mostkiem na Młynkõwce, przy starym gospodarstwie Balcarõw skryncili gibko z miedzy i dalij łõnkami ku umõwionymu placu przi samyj wodzie, kaj czekały już na nich Zośka, Marijka i Zuzanna Indekowo – cera starygo młynorza. Skryńcili gibko kole balcarõwki coby ich Jõzef Balcar nie zejrzoł, bo przeca Zofijka i Marijka prawie ôd niygo były ôkochanymi cõrciami. Jõzef wachowoł ich dziyń i noc, co by ich nie zbałamucił jaki chachor. Toż cza było dać se pozõr. Mityng przy wodzie we tym miyjscu niy był przipadkowy, bo yno tukej, niecała mila ôd gospodarstwa wolnych chłopõw Przewoźnikõw, co downij przeprawiali ludziska barkõm bez Wisła na brzeg cesarokõw, szło popływać. We innych miyjscach ta samo rzeka była pierõńsko niebespieczno przez wiry, a niy jedyn młody ôpowożny, co chcioł zaszpanować dziołsze, przypłacił to życiem. Godali we wsi, że Wisła tukył to taki prõwdziwy raj utopcõw, topikõw i wszelakiej wodnistej zarazy. Było tyż drugi, cołkiem bespiyczne miejsce przy wodzie zaros ôbok Paszkõwki, ale tam zaś wszyjstkie młode łõnczany łaziły sie pultać w taki ciepły dziyń jak tyn. A ôni chcieli być sami...
Pod wieczõr, ôkropnie radzi ze spotkania, jak yno weszli do chałpy zastali matka ślintajõnco przi stole i ôjca, kiery im pedział, że idõm sie bić na wojna ze Francuzem, że cysorz niymiecki im kozoł i że muszõm sie zacznyć szykować. Babka czasym spominała, jak to jej śwyntej pamiyńci chop, kaź tam walczył kiedyś ze Francuzami i ôd tej bitki ôkropnie źle słyszoł na starość, bo mu przez wybuch harmaty bymbenki popynkały, ale nikt nie wiedzioł, czy to prowda, czy tyż dziadek ekstra nie chcioł babki słyszeć, a skuli tyj downej harmaty to mioł pokõj. Francek, kiery był pośrodku jak idzie ô wiyk, yno chuchro było z niygo keby mioł kole piytnostu yno lot, ale za to pamiynć pierońsko dobro i godali ze bydzie profesor jakiś abo dyrechtor na grubie, pamiyntoł tyż dobrze szkubani bab, kiedy babka Hanka jeszcze nie kozała babom rzykać i ôpowiadały se przy tym szkubaniu roztomaite historyje. Pamiyntoł, jak staro Grzibowo godała, że jej ciotka ze Studziõnki wziena se jakigoś õkropnie gryfnego Francuza za chłopa. Wracoł z wojny ledwo żywy, a ciotka sie nim tak õpiekowała, że po poru miysiõncach był zdrõw jak ryba, a ôna mioła już brzuch jak u wieloryba. Prowda było tako, że chopcy nie znoli ani cysorza, kiery im kozoł, ani żodnego Francuza, kierego mieli bić. Bić to sie yno umiyli, ale z synkami z Goczołkowic na zabawie, kierzy im chcieli dziołchy z Łõnki bałamucić.
Dziwno to była niydziela. Ledwo synki ślepio ôtwarli, gibko polecieli na wieś ku stalmachowej gospodzie, kaj ôd samiuśkiego rana ludzi w pierony najszło, larmo wielkie, że sõm wõjt Jõzef Wawrzyczek musioł uspokajać wszyjskich, zaś kierownik ze szkoły Max Koenig czytoł tym, co to mõndrzy yno w godce byli, zaś szkryflac i czytać niy umiyli. A wszyjsko skuli list ze wszyjskimi chłopami, kierzy mieli iść na ta wojna, a kiere wisiały na drzwiyrzach. Tam tyż Tõnek się dowiedzioł, że zostoł przydzielony do regimyntu 22 i musi jechać do Gliwic, Franek trocha dalij bo do Koźla, kaj stoł 63 regimynt, a nojmłodszy Karlik do samiuśkigo Brzegu, yno borok ni jak niy wiedzioł kaj tyn Brzeg jest, bo sama nazwa mu sie kojarzyła yno z Zobrzegiem po drugij strõnie Wisły, w kierym co roku na ôdpuście piyrszego maja lotoł ku budom.
Dziwno to tyż była msza, kiero farosz Koziełek ôdprawioł, bo bezma som cysorz kozoł rzykać caluśki dziyń za wojokõw i skuli tygo, na sumi było cołko wiyś. Nawet tyn bezbożnik Paul Masny, co wojowoł z ksiyndzami, a farorzowi naklõn przi kolyndzie, zaś ministrantõw biczem po placu gõnił. Był tyż Zeflik Kropidło, kiery õkropnie pił i non stop łaził naprany, a bez to ni mioł czasu, ani siły co by rzykać na mszy, przeca ôżartego żodyn tyż nie chcioł widzieć w kościele. Był tyż jedyn pogupawy chłop, kierego nazwiska tu niy bydymy skuli jego gupoty pisać, bo by się mog kto ôbrazić.
Dziwne to były zolyty, kiere sie jeszcze niy zaczyny, a zaros sie skõńczyły i kierych ku prowdzie wogõla niy było. Po połedniu Tõnek, Franek i Karlik łazili paradnie ze Zofijkõm, Marijkõm i Zuzanõm, a łazili po cołkiej wsi, co by kożdy widzioł, że sie majõm ku sobie. Nawet sõm Jõzef Balcar doł przizwolyni swoim dziołchõm co by połaziły z synkami, bo przeca na wojne idõm, bydom wojoki, a niy żodne chachory, czy inne roztomaite zbereźne lumpy. Stary młynorz Indyka pozwolynio niy musioł dować bo był przeca stary i nic za bardzo niy wiydzioł co jego dziołcha robiła. Na pożygnani kożdy dostoł liścik, kaj pisało, że dziołchy bydom czekać na nich i że bydom tynsknić i że im przajõm õkropnie. Na pożegnanie kożdo dostała kusika. Piyrszego całusa.
Dziwne było wszyjsko, ale nojbardzij wojna, kiero mioła się wogõla niy zaczynać, a sie zaczyna i to skuli wadzynio bratankõw, wojna kiero mioła sie gibko skõńczyć, a sie niy skõńczyła, wojna o kierej oma Hanka godała, że te diobly, kierych przez õkno nie wpuszczała se poszły i ze złości pierõńskiej prać sie zaczyny, wojna kiero sie õkozała nojwiynkszõm wojnõm kiery cołki świat widzioł i pamiyntoł.
Zaś Łõnka bes ta wojna już nigdy nie była taka samo.
2. 1920 „Wenn Fürst und Volk…”
Paweł Jazowy to sie lubioł chwolić. Chwolił sie przed tymi, kierych nie znoł i chwolił sie przed tymi, co ich już dobrze znoł. Kożdy we wsi pawłowe chwolõnczki umioł na pamiyńć, bo przi tym rosprawianiu lubioł sie tyż fest powtarzać. Jak jako lajera, kiera durś wygrywo ta sama melodyja. Yno nie gupio godoł, niy fandzolił czi po czi, ôpowiadoł ô dalekich krajach, wymyślatych maszkietach, trudach życio i cudach rõżnistych kiere widzioł. No ale kebyście musieni słuchać setny ros ta samo historyja to by sie i Wom zmierzło.
– A godołech Ci Alois, jak żech musioł pić woda z kałuży nad Sommõm? – pytoł sie Paweł.
– Godołżeś Paul - ôdpowiadoł Alois Sztorc, chop kiery miyszkoł w polach trocha dalij ôd wsi, bliżej już Wisły, a ze Pawłem wracoł co niydziela ze kościoła.
– Toż już Ci wszyjsko przekłodõm bo niy dosz wiary – zaczynoł Paweł, guchy na abszlagi.
Paweł był guchy na abszlagi ale tyż trocha prziguchawy skuli larma harmatowego. Õd siyrpnia 1914 roku przez sztyry lata był kanoniyrem we Feld Artillerie Regiment nr 57, toż mioł prawo gorzej słyszeć. Ku prowdzie kożdy we wsi, kiery wrõcił ze wojny słuch mioł felerny bes te ciõngłe larmo. Ôd harmat, ôgnia zaporowego, huraganowego, fojerwalcõw, abo MGõw ludzie na frõncie gupli, dostõwali jakijś niymocy we łepie, toż jak kiery yno gorzej słyszoł to mioł cufala i pierõńskie szczyści. Harasimowy synek sie kolybioł we przõd i do zadku, Jõzik Franek nie społ, a rynce sie mu czynsły keby u nojwiynkszygo pijoka, zaś starego Mendzla zaros ze ôkopu do Rybnika wywieźli. Toż Paweł mioł prawo sie chwolić i powtarzać co przeżył, bo beste historyje lepij mu sie robiło, jakoś tak weselij, keby sie mõg wygodać ila wlezie i kõmu sie yno do.
Kożdy kiery nie znoł łõnckigo paploka piyrw ôdwiedzoł izba, kaj Paweł pokozywoł palcem ôbroz.
Wenn Fürst und Volk sind treu vereint, schlagt unser Deutschland jeden Feind.(Kiedy książę i naród będą wiernie zjednoczeni, nasze Niemcy pokonają każdego wroga - tłumaczenie własne) – czytoł na głos wymalowane gotykiem słowa na ôbrozie, kiery wisioł na ścianie.
– Podziwejcie sie jak mie Wiluś napisoł za ta cało mojo wojenno udrynka. We podziynce za ôpowoge – godoł frechownie i kryncił funs we tym samym czasie.
Kożdy kiwoł łepõm bo taki ôbros we wsi mioł yno Ôn. Ku prowdzie żodyn inkszy niy mõg mieć, bo Paweł swõj krigsprajs trocha sõm pozmienoł. Zetuningowoł. Tam kaj na ôbrosku było downij zdjyńcie cysorza Wilhelma II, Paweł wekleił swoji własne, ze Francyji, na kierym stoi przy harmacie. Paradny bioły, kirasjerski mundur pruskigo korpusu gwardii ze epoletami, fantsznurem i kupõm medali, zamiynił sie na artyleryjski bateldres farby feldgrau Obergefreitera, zaś zõcne i hyrskie wejrzenie z wielkim funsem stanyło sie uciysznym ze funsikiem i ryncami zepritymi na boki. Tak to se Paweł uznoł, że jak już mo mieć geszeft ze Berlina, to musi go mieć po swojimu. Tyn skryty kajzer, abo szpaśny Paul mioł w izbie towarzystwo, bo wisioł zaroz przi papiyrzu. Zdo sie, że Pius X był tyż tukyj niy bes powodu, bo Paweł, jak yno kõńczył kajzerowo ôsprowka, zaczynoł chwolynie aniylskie skiż drugigo ôbroska.
– Dejcie wiara, że tu zaś mi sõm papiyrz napisoł, że keby kiery u nos we chałpi umrził bes namaszczynio to i tak mo ôdpust zupełny i bydzie zbawiõny na wieki wiekõw amyn – godoł, robił znak krziża i paczoł na wiyrch, keby chcioł dojrzeć niybo bes sufit, siano na gõrze i dach.
Pius X mioł pieruńskie szczyści, bo keby Paweł posiadoł jakie zdjyńci, kaj stoi we ministrantowej sutaneli za bajtla, toż pewnikiem by już było przilepiõne. A tak to nietykalnie i bes lynku ze uniysionõm rynkõm ku błogosławiyństwu, wisioł se przi zakrytym Wilusiu. We pawłowej izbie wisioł tyż, jak w kożdej łõnckij chałpie nad lyżem po strõnie chopskij, Jezusek, a babskij Marijka, ale tymi malunkami sie nie chwolił, toż kożdy wiedzioł skuli, czego tukyj wiszõm. Świynte malunki we izbach łõnckich chałp były do rzykanio i dziynkowanio za to co sie mo. Toż Paweł na kożdym kroku dziynkowoł im po kolei: Põnbuczkowi, Jezuskowi, Marijce, Piusowi X i poru jeszcze świyntym za to, że sie nim ôpiykowali bes sztyry lata wojny. Dziynkowoł, że wrõcił we jednym kusku. A przede wszyjskim żywy, bo ôsiemdziesiynciu piyńciu inkszych łõnczan takigo cofala niy mioło. Godoł, że umioł robić śmiyrtka za błozna, bo jak był małym synkiem to jej ros uciek spod kosy.
– Siednijcie sie i słuchejcie fest pozõrnie bo drugi ros nie byda godoł – zaczynoł swojo najdłuższo ôsprowka. Było to kole 1885. Jak żech mioł dziesiyńć lot, to mie ôjciec wysłoł do ujka Lorynca, kiery sõm miyszkoł przi Pszczinie. Latoś my mieni świniobicie i cza mu było zanieś leberwusztu, pora żymlokõw i inkszych wiepszkowych szmakołykõw. Toż wracoł żech po cimoku bo mie tam u niygo zeszło trocha, a szeł żech bes pola coby pryndzej sie we chałpie pokozać. Õma godali mi żebych nie łaził przi stowkach, jak sie już cima robi, bo mie jakie mecheche chyci, abo utopiec spiere, no ale kiery mody posłucho starzikõw. Żodyn. Hań downij to my sie yno boli tego szczygonia Kurzicowego, co wsadził cało jałõwka do beczki, ale niy wassermanõw. Ze nich to my se yno śmiechy robili, abo przezywali zielõne ôbiboki. Był żech gieroj ale przi brudkowym stowku, po drugij strõnie, kaj rosły fest stare wiyrzby, zoboczył żech tako szpetno baba ubrano we bioły mantyl i plyjd, kiero mi padze, żebych prziszeł ku niyj bes lõd na wodzie, że prziszła na mie pora. Przeżegnoł żech sie ze trzi razy, splunõł bes lewe ramie i gipko uciyk, a Ôna mie rykła na kõniec, że i tak mie chyci, a piyrw chyci mojo familijo. Spomnioł żech se ta dioblo motyka już po życiaczce na swoim, chyba ze piytnoście lot poźnij. Piyrszego maja ze mojõm my wracali furõm ze Zobrzyga, a szõstego już żech Hadwiga chowoł. Toż jak nic śmiertka mie põmste robiła. Dioblica – zaciskoł piyńsci i zymby ze złości. Bezma ta samo śmiyrtka ze brudkowego stowku widzioł Paweł dwa razy już we Francyji. Stoła we mgle fest daleko i coś godała ku niymu cicho i niyklarownie. A co jõm wypacził, to za kożdym razym we chałpi we Łõnce kieryś umiyroł. Ôjciec Jõzef zemrził we 1915, a drugo baba Francka we 1917 roku. Toż poźnij woloł już nikaj w dal nie paczeć.
– Mõg żech bes tyn stowek iść ku niyj za bajtla to by ôni pewnikiem durś żyli.
We wsi niy yno ôn widzioł śmiyrtka na wojnie. Kożdy jõm spotkoł, słyszoł abo czuł, ale niy kożdy ô tym wiedzioł. Michoł Nierzond już we marcu 1915 na ôstatkach zapõr ze sztacheldratu po bõjach ô berg Lorette, kaj ôbwisały sztapele umarlokõw: Niymcõw, ale tyż biołych Francuzõw i kolorowych Negrõw. Jedne bes rynkõw, inksze bes łepõw, abo same kuski miynsa i kości. Godoł, że z dalyka to widzioł keby jako baba czyrwone prani wieszała na sztachetach, yno tam kaj wisieć mioły koszule i galoty to wisiały ôszkliwie poszarpane ciała.
Zaś Jõzef Stalmach, kiery służył we Fußartillerie Bataillon nr 158 ôpowiadoł, że zimõm 1916 roku na barzołach Polesia słyszoł babski śpiywy cołko noc. A niy była to zwykło zimowo noc yno tako, kaj ze mrozu pynkały rube na czi metry dzewa. Rano tam skõnd dochodziły te piykne melodyje trefili na dwie kõmpanie ruskie zamarzniynte na kamiyń. Kożdy synek siedzioł se we ôkopie blank bioły i kożdy mioł niewinny uśmiych na twarzy kieby im kto słodkigo bõmbona doł na ôstatek, abo akurat nucił co na spani. Biydoki. Toż człowiek niy wie kaj go śmiyrć spotko.
I właśnie tymu Paweł swojich historyji niy ôpowiadoł yno przed tymi, kierzi byli tak jak õn we Armii Kajzera i tak jak õn przeszli piykło wojny. Nie musioł bo kożdy mioł prawie jednakie abo genau te same.
S tymi siadoł we gospodzie u Brudka, kaj abo szeptali po niymiecku, abo siedzieli blank cicho keby makiem zasioł. Kożdy spominoł bez słõw swojo ciyżko wojenno droga i pił za tych kierzi z tyj drogi niy wrõcili. Bez żodnej godki pili gorzoła. Wszyjscy, jak na byfel s kieluszkiym w prawej rynce. Yno Michał Pokorny lewõm, bo prawõm ôstawił pod Verdun.
***
Żodyn ze braci Barteckich nie przeżył wojny. Antoni Bartecki zemrził we niewoli zaros na poczõntku wojny – 14 października 1914, Karol Bartecki poległ we 1917 roku, zaś Tyn, co mioł õstać dyrechtorem – Franciszek Bartecki – zemrził we 1918, prawie doczekoł kõńca. Prawie.
Muszkieter Michał Nierzond, kiery służył we 4 Ślõnskim Pułku Piechoty nr 157 ôstoł ranny we 1915 roku podczas ciynżkich walk o wzgõrze Lorette. Przeżył wojne i mieszkoł, aż do śmierci we Łõnce. Zemrził we 1964 roku, a jego grõb durś jest na łõnckim cmyntarzu.
Kanonier Jõzef Stalmach, kiery wojaczył na frõncie wschodnim po wojnie durś walczył yno, że we powstaniach ślõnskich. Za te walki podczas II Wojny Światowej dostoł sie do ôbozu w Auschwitz. Za prõbe ucieczki zostoł zamordowany 28 września 1941 roku.
Kanonier Paweł Jazowy po wojnie był dwukrotnie sołtysem Łõnki, wprowadził do wsi elektryczność, założył spõłke melioracyjnõm i był wspõłzałorzycielem pszczyńskiej spõłdzielni mleczarskiej. Przeżył dwie żony i tragicznõm smierć jedynego synka Jõzika. Zemrził 2 siyrpnia 1949 po powikłaniach pooperacyjnych.
Stracõna pod Verdun rynka Michała Pokornego uratowała po trochu łõnckich chłopõw. 3 września 1939 roku za zaszczylynie we wsi niymieckigo wojoka, wszyjskie chopy leżały już na ziymi we brudkowej gospodzie, zaś rano przi kõntroli Michał lewõm rynkõm siyngnõł do marynarki i podoł dokument ôficerowi niymieckimu. Tyn zasalutowoł i powiedzioł – gehen sie ruhig nach Hause. (Czerwionka 2016: 52-54).
Ku óbroskõm Wilusia, Piusa X, Jezuska i Marijki na ścianie we izbie doszeł po II Wojnie Światowej portret łõnckigo wojoka Wehrmachtu Rudolfa Kotasa – mynża Heleny, nojmłodszej cery Pawła Jazowego. Ôbroski wisiały w staryj chałpi moich dziadkõw do 2017 roku. Tyros wiszõm u mie.
***
Na Wielkõm Wojne we latach 1914-1918 ze wsi Łõnka przi Pszczinie poszło prawie czistu miyszkańcõw (Łąka 2002: 32). Mieli wrõcić na świynta, a ôstali na sztyry lata, abo na wieki.
Walczyli we Francji, Belgii, Rosji, Rumunii, Słowenii, Włoszech a nawet Japonii. Walczyli w ôkopach, na nogach, na kõniach, rowerach, przi armatach, karabinach maszynowych, na morzu i pod wodõm. Byli piechurami, muszkieterami, strzelcami, kanonierami, gwardzistami, grenaderami i marynarzami.
Na niymieckich listach strat rannych, zaginiõnych abo poległych je aż 250 synkõw. Nojstarszy Jan Stoszek poszeł na wojna we wieku 45 lot i zginył pod Łodziõm. Nojmłodsi, kierzy ginyli mieli yno 17 (Dane na podstawie list strat niemieckich opublikowanych w internecie na stronie www.wiki.genealogy.net). Niy było chałpy we wsi, w kierej jakigoś chopa by niy brakowało.
Nikaj i nigdy żodyn nie spomnioł i nie uczcił ich ciyżkiej wojennej doli. Ôstali za zawsze zapomniyni. A żyli tukyj, mieli swoje familije, do kierych chcieli wrõcić, mieli tyż pewnikiem wielkie plany na prziszłość.
A żeby za wszyjskich wypić toast to gorzoły braknie.
Łõnskie wojoki wyklynte.
Ślõnskie wojoki wyklynte.
LITERATURA:
„Pamiętnik rodzinny Czesława Czerwionki”. Oprac. Janusz Czerwionka. Pszczyna 2016.
„Szkice monograficzne z dziejów Łąki”. Red. E. Krzyżanek, G. Świerkot, J. Wawrzyczek, P. Ziebura. Łąka 2002.
„Wiki genealogy”. https://wiki.genealogy.net.
Zdjęcie: Paweł Jazowy (1876-1949) [prywatne zbiory autora].
Karlik, Francek i Tõnek ôd rana yno myśleli ô jednym. Rozprawiali keby tu gibko skõńczić robota w polu i lecieć ku wodzie, a pierõńsko byli bez to źli i zamiast godać, fukali yno na starzikõw, co by im deli już pokõj. Zaś starziki, jak to kożde starziki, sie yno w duchu śmieli. Bo fukać to se synki mogli, ważne że im roboty ubywało i to gibko. Godali se bracia miyndzy sobõm, że to istno udrynka, pierõńsko kara jako za grzechy i krziż pański robić w polu w taki dziyń jak tyn, gorki i duszny keby izba ôd ômy Hanki. Ômy, kiero boła sie ôtwierać ôkien skuli pierõńskigo strachu przed diobłem rogatym, a kierym straszył bezma na sumi we niydziela sõm farosz Koziełek.
– Posłuchejcie mie rostomili. Czasy nastały ôkropnie szpetne, yno czekać jakiej wojny, yno czekać, aż diobły bydom pukać do naszych ôkien – godoł na kozaniu, a spode bryli ciepoł śliypiami po ludziach we kościele. A to farorzowe ciepanie ôczami gorsze dla łõnczan było aniżeli samo godka. Boli sie tego wszyjscy we wsi. Boła sie tyż babka, toż co godoł to se brała do serca bes zglyndu na co yno. Ôkna niy ôtwarła ôd tego czasu, a że durś warziła coś i gotowała woda na bele co, toż zaduch był ôkropiczny. Kedy by sõm diobeł jakimś cudem weszeł bes to ôkno to by se myśloł, że jest u siebie we piykle, a niy u babki bes ta duchota. Pewnikiem by se ze ômõm razym miyszkali w izbie i grzoli na zapiycku. Z resztõm ôma Hanka, kiero mioła chyba ze ôsiemdziesiõnt abo nawet wiyncej lot, lubiła se rõżniste sprawy brać fest wõrtlich, a nojbardzij te, kiere farosz godoł, bo to przeca świynte co godoł sõm farosz. Roz, coś kole adwyntu kozoł ksiõndz Koziełek ôbchodzić tak samo powõżni tyn adwynt, jak post, miarkować sie w jedzyniu i piciu, nie łazić na zabawy i nie godać gupot ani prziwiarkõw niy uprawiać. Babka se to toć wziena za fest do serca i jak było szkubani w chałpi, kozała babõm rzykać yno, a niy dzistać czi po czi, abo straszić dziecka szczigami czy utopcami. I ôd tego czasu baby już do starej Hanki Barteckowej nie łaziły.
Piyrszy sierpnia był upalny, z niyba loł sie hyc, a synkõm zamias roboty ubywać, starziki yno dociepywały. Ale ni ma sie co dziwować, przeca żniwa mioły sie ku kõńcowi. Ôd rana drabiniõkiem zwozili snopki żyta ze pola. Kole połednio, kedy był ôkropiczny upał i matka wołali na ôbiod, nojmłodszy Karlik, co by wiyczorem mieć pokôj, ôporzõndził chlyw ze wieprzkami, bo gadzinie cza było dać pożryć, coby niy lotała godno. Zaś dwaj starsi bracia gibko poukłodali snopki we stodole aż po sõm wiyrch, tak że po połedniu, już na fajrant ôstało im yno skosić miedza przi sõmych Pasiekach, kaj mieli tyż kusek pola. Karlikowi na tyn sõm fajrant prziszło pośmiatać plac, co jednak ubłagoł u ôjca i tym razym plac śmiatała mało Trudka, kiero pierõńsko przy tym klyna na brata i cołki świat, a że świata znoła yno kusek, to se dużo nie poklyna.
Nic by nie było dziwnego we tym, że synkõm Barteckowym tak pierõńsko chce sie pływać we Wiśle, keby niy fakt, że nad tõm wodõm sie poumawiali z dziołchami i tymu tak sie śpiechajõm. Kole szesnostej, już po robocie polecieli zapłociym ku rzece, a yno kurz po nich widać było. Biegli na przima, zaroz za mostkiem na Młynkõwce, przy starym gospodarstwie Balcarõw skryncili gibko z miedzy i dalij łõnkami ku umõwionymu placu przi samyj wodzie, kaj czekały już na nich Zośka, Marijka i Zuzanna Indekowo – cera starygo młynorza. Skryńcili gibko kole balcarõwki coby ich Jõzef Balcar nie zejrzoł, bo przeca Zofijka i Marijka prawie ôd niygo były ôkochanymi cõrciami. Jõzef wachowoł ich dziyń i noc, co by ich nie zbałamucił jaki chachor. Toż cza było dać se pozõr. Mityng przy wodzie we tym miyjscu niy był przipadkowy, bo yno tukej, niecała mila ôd gospodarstwa wolnych chłopõw Przewoźnikõw, co downij przeprawiali ludziska barkõm bez Wisła na brzeg cesarokõw, szło popływać. We innych miyjscach ta samo rzeka była pierõńsko niebespieczno przez wiry, a niy jedyn młody ôpowożny, co chcioł zaszpanować dziołsze, przypłacił to życiem. Godali we wsi, że Wisła tukył to taki prõwdziwy raj utopcõw, topikõw i wszelakiej wodnistej zarazy. Było tyż drugi, cołkiem bespiyczne miejsce przy wodzie zaros ôbok Paszkõwki, ale tam zaś wszyjstkie młode łõnczany łaziły sie pultać w taki ciepły dziyń jak tyn. A ôni chcieli być sami...
Pod wieczõr, ôkropnie radzi ze spotkania, jak yno weszli do chałpy zastali matka ślintajõnco przi stole i ôjca, kiery im pedział, że idõm sie bić na wojna ze Francuzem, że cysorz niymiecki im kozoł i że muszõm sie zacznyć szykować. Babka czasym spominała, jak to jej śwyntej pamiyńci chop, kaź tam walczył kiedyś ze Francuzami i ôd tej bitki ôkropnie źle słyszoł na starość, bo mu przez wybuch harmaty bymbenki popynkały, ale nikt nie wiedzioł, czy to prowda, czy tyż dziadek ekstra nie chcioł babki słyszeć, a skuli tyj downej harmaty to mioł pokõj. Francek, kiery był pośrodku jak idzie ô wiyk, yno chuchro było z niygo keby mioł kole piytnostu yno lot, ale za to pamiynć pierońsko dobro i godali ze bydzie profesor jakiś abo dyrechtor na grubie, pamiyntoł tyż dobrze szkubani bab, kiedy babka Hanka jeszcze nie kozała babom rzykać i ôpowiadały se przy tym szkubaniu roztomaite historyje. Pamiyntoł, jak staro Grzibowo godała, że jej ciotka ze Studziõnki wziena se jakigoś õkropnie gryfnego Francuza za chłopa. Wracoł z wojny ledwo żywy, a ciotka sie nim tak õpiekowała, że po poru miysiõncach był zdrõw jak ryba, a ôna mioła już brzuch jak u wieloryba. Prowda było tako, że chopcy nie znoli ani cysorza, kiery im kozoł, ani żodnego Francuza, kierego mieli bić. Bić to sie yno umiyli, ale z synkami z Goczołkowic na zabawie, kierzy im chcieli dziołchy z Łõnki bałamucić.
Dziwno to była niydziela. Ledwo synki ślepio ôtwarli, gibko polecieli na wieś ku stalmachowej gospodzie, kaj ôd samiuśkiego rana ludzi w pierony najszło, larmo wielkie, że sõm wõjt Jõzef Wawrzyczek musioł uspokajać wszyjskich, zaś kierownik ze szkoły Max Koenig czytoł tym, co to mõndrzy yno w godce byli, zaś szkryflac i czytać niy umiyli. A wszyjsko skuli list ze wszyjskimi chłopami, kierzy mieli iść na ta wojna, a kiere wisiały na drzwiyrzach. Tam tyż Tõnek się dowiedzioł, że zostoł przydzielony do regimyntu 22 i musi jechać do Gliwic, Franek trocha dalij bo do Koźla, kaj stoł 63 regimynt, a nojmłodszy Karlik do samiuśkigo Brzegu, yno borok ni jak niy wiedzioł kaj tyn Brzeg jest, bo sama nazwa mu sie kojarzyła yno z Zobrzegiem po drugij strõnie Wisły, w kierym co roku na ôdpuście piyrszego maja lotoł ku budom.
Dziwno to tyż była msza, kiero farosz Koziełek ôdprawioł, bo bezma som cysorz kozoł rzykać caluśki dziyń za wojokõw i skuli tygo, na sumi było cołko wiyś. Nawet tyn bezbożnik Paul Masny, co wojowoł z ksiyndzami, a farorzowi naklõn przi kolyndzie, zaś ministrantõw biczem po placu gõnił. Był tyż Zeflik Kropidło, kiery õkropnie pił i non stop łaził naprany, a bez to ni mioł czasu, ani siły co by rzykać na mszy, przeca ôżartego żodyn tyż nie chcioł widzieć w kościele. Był tyż jedyn pogupawy chłop, kierego nazwiska tu niy bydymy skuli jego gupoty pisać, bo by się mog kto ôbrazić.
Dziwne to były zolyty, kiere sie jeszcze niy zaczyny, a zaros sie skõńczyły i kierych ku prowdzie wogõla niy było. Po połedniu Tõnek, Franek i Karlik łazili paradnie ze Zofijkõm, Marijkõm i Zuzanõm, a łazili po cołkiej wsi, co by kożdy widzioł, że sie majõm ku sobie. Nawet sõm Jõzef Balcar doł przizwolyni swoim dziołchõm co by połaziły z synkami, bo przeca na wojne idõm, bydom wojoki, a niy żodne chachory, czy inne roztomaite zbereźne lumpy. Stary młynorz Indyka pozwolynio niy musioł dować bo był przeca stary i nic za bardzo niy wiydzioł co jego dziołcha robiła. Na pożygnani kożdy dostoł liścik, kaj pisało, że dziołchy bydom czekać na nich i że bydom tynsknić i że im przajõm õkropnie. Na pożegnanie kożdo dostała kusika. Piyrszego całusa.
Dziwne było wszyjsko, ale nojbardzij wojna, kiero mioła się wogõla niy zaczynać, a sie zaczyna i to skuli wadzynio bratankõw, wojna kiero mioła sie gibko skõńczyć, a sie niy skõńczyła, wojna o kierej oma Hanka godała, że te diobly, kierych przez õkno nie wpuszczała se poszły i ze złości pierõńskiej prać sie zaczyny, wojna kiero sie õkozała nojwiynkszõm wojnõm kiery cołki świat widzioł i pamiyntoł.
Zaś Łõnka bes ta wojna już nigdy nie była taka samo.
2. 1920 „Wenn Fürst und Volk…”
Paweł Jazowy to sie lubioł chwolić. Chwolił sie przed tymi, kierych nie znoł i chwolił sie przed tymi, co ich już dobrze znoł. Kożdy we wsi pawłowe chwolõnczki umioł na pamiyńć, bo przi tym rosprawianiu lubioł sie tyż fest powtarzać. Jak jako lajera, kiera durś wygrywo ta sama melodyja. Yno nie gupio godoł, niy fandzolił czi po czi, ôpowiadoł ô dalekich krajach, wymyślatych maszkietach, trudach życio i cudach rõżnistych kiere widzioł. No ale kebyście musieni słuchać setny ros ta samo historyja to by sie i Wom zmierzło.
– A godołech Ci Alois, jak żech musioł pić woda z kałuży nad Sommõm? – pytoł sie Paweł.
– Godołżeś Paul - ôdpowiadoł Alois Sztorc, chop kiery miyszkoł w polach trocha dalij ôd wsi, bliżej już Wisły, a ze Pawłem wracoł co niydziela ze kościoła.
– Toż już Ci wszyjsko przekłodõm bo niy dosz wiary – zaczynoł Paweł, guchy na abszlagi.
Paweł był guchy na abszlagi ale tyż trocha prziguchawy skuli larma harmatowego. Õd siyrpnia 1914 roku przez sztyry lata był kanoniyrem we Feld Artillerie Regiment nr 57, toż mioł prawo gorzej słyszeć. Ku prowdzie kożdy we wsi, kiery wrõcił ze wojny słuch mioł felerny bes te ciõngłe larmo. Ôd harmat, ôgnia zaporowego, huraganowego, fojerwalcõw, abo MGõw ludzie na frõncie gupli, dostõwali jakijś niymocy we łepie, toż jak kiery yno gorzej słyszoł to mioł cufala i pierõńskie szczyści. Harasimowy synek sie kolybioł we przõd i do zadku, Jõzik Franek nie społ, a rynce sie mu czynsły keby u nojwiynkszygo pijoka, zaś starego Mendzla zaros ze ôkopu do Rybnika wywieźli. Toż Paweł mioł prawo sie chwolić i powtarzać co przeżył, bo beste historyje lepij mu sie robiło, jakoś tak weselij, keby sie mõg wygodać ila wlezie i kõmu sie yno do.
Kożdy kiery nie znoł łõnckigo paploka piyrw ôdwiedzoł izba, kaj Paweł pokozywoł palcem ôbroz.
Wenn Fürst und Volk sind treu vereint, schlagt unser Deutschland jeden Feind.(Kiedy książę i naród będą wiernie zjednoczeni, nasze Niemcy pokonają każdego wroga - tłumaczenie własne) – czytoł na głos wymalowane gotykiem słowa na ôbrozie, kiery wisioł na ścianie.
– Podziwejcie sie jak mie Wiluś napisoł za ta cało mojo wojenno udrynka. We podziynce za ôpowoge – godoł frechownie i kryncił funs we tym samym czasie.
Kożdy kiwoł łepõm bo taki ôbros we wsi mioł yno Ôn. Ku prowdzie żodyn inkszy niy mõg mieć, bo Paweł swõj krigsprajs trocha sõm pozmienoł. Zetuningowoł. Tam kaj na ôbrosku było downij zdjyńcie cysorza Wilhelma II, Paweł wekleił swoji własne, ze Francyji, na kierym stoi przy harmacie. Paradny bioły, kirasjerski mundur pruskigo korpusu gwardii ze epoletami, fantsznurem i kupõm medali, zamiynił sie na artyleryjski bateldres farby feldgrau Obergefreitera, zaś zõcne i hyrskie wejrzenie z wielkim funsem stanyło sie uciysznym ze funsikiem i ryncami zepritymi na boki. Tak to se Paweł uznoł, że jak już mo mieć geszeft ze Berlina, to musi go mieć po swojimu. Tyn skryty kajzer, abo szpaśny Paul mioł w izbie towarzystwo, bo wisioł zaroz przi papiyrzu. Zdo sie, że Pius X był tyż tukyj niy bes powodu, bo Paweł, jak yno kõńczył kajzerowo ôsprowka, zaczynoł chwolynie aniylskie skiż drugigo ôbroska.
– Dejcie wiara, że tu zaś mi sõm papiyrz napisoł, że keby kiery u nos we chałpi umrził bes namaszczynio to i tak mo ôdpust zupełny i bydzie zbawiõny na wieki wiekõw amyn – godoł, robił znak krziża i paczoł na wiyrch, keby chcioł dojrzeć niybo bes sufit, siano na gõrze i dach.
Pius X mioł pieruńskie szczyści, bo keby Paweł posiadoł jakie zdjyńci, kaj stoi we ministrantowej sutaneli za bajtla, toż pewnikiem by już było przilepiõne. A tak to nietykalnie i bes lynku ze uniysionõm rynkõm ku błogosławiyństwu, wisioł se przi zakrytym Wilusiu. We pawłowej izbie wisioł tyż, jak w kożdej łõnckij chałpie nad lyżem po strõnie chopskij, Jezusek, a babskij Marijka, ale tymi malunkami sie nie chwolił, toż kożdy wiedzioł skuli, czego tukyj wiszõm. Świynte malunki we izbach łõnckich chałp były do rzykanio i dziynkowanio za to co sie mo. Toż Paweł na kożdym kroku dziynkowoł im po kolei: Põnbuczkowi, Jezuskowi, Marijce, Piusowi X i poru jeszcze świyntym za to, że sie nim ôpiykowali bes sztyry lata wojny. Dziynkowoł, że wrõcił we jednym kusku. A przede wszyjskim żywy, bo ôsiemdziesiynciu piyńciu inkszych łõnczan takigo cofala niy mioło. Godoł, że umioł robić śmiyrtka za błozna, bo jak był małym synkiem to jej ros uciek spod kosy.
– Siednijcie sie i słuchejcie fest pozõrnie bo drugi ros nie byda godoł – zaczynoł swojo najdłuższo ôsprowka. Było to kole 1885. Jak żech mioł dziesiyńć lot, to mie ôjciec wysłoł do ujka Lorynca, kiery sõm miyszkoł przi Pszczinie. Latoś my mieni świniobicie i cza mu było zanieś leberwusztu, pora żymlokõw i inkszych wiepszkowych szmakołykõw. Toż wracoł żech po cimoku bo mie tam u niygo zeszło trocha, a szeł żech bes pola coby pryndzej sie we chałpie pokozać. Õma godali mi żebych nie łaził przi stowkach, jak sie już cima robi, bo mie jakie mecheche chyci, abo utopiec spiere, no ale kiery mody posłucho starzikõw. Żodyn. Hań downij to my sie yno boli tego szczygonia Kurzicowego, co wsadził cało jałõwka do beczki, ale niy wassermanõw. Ze nich to my se yno śmiechy robili, abo przezywali zielõne ôbiboki. Był żech gieroj ale przi brudkowym stowku, po drugij strõnie, kaj rosły fest stare wiyrzby, zoboczył żech tako szpetno baba ubrano we bioły mantyl i plyjd, kiero mi padze, żebych prziszeł ku niyj bes lõd na wodzie, że prziszła na mie pora. Przeżegnoł żech sie ze trzi razy, splunõł bes lewe ramie i gipko uciyk, a Ôna mie rykła na kõniec, że i tak mie chyci, a piyrw chyci mojo familijo. Spomnioł żech se ta dioblo motyka już po życiaczce na swoim, chyba ze piytnoście lot poźnij. Piyrszego maja ze mojõm my wracali furõm ze Zobrzyga, a szõstego już żech Hadwiga chowoł. Toż jak nic śmiertka mie põmste robiła. Dioblica – zaciskoł piyńsci i zymby ze złości. Bezma ta samo śmiyrtka ze brudkowego stowku widzioł Paweł dwa razy już we Francyji. Stoła we mgle fest daleko i coś godała ku niymu cicho i niyklarownie. A co jõm wypacził, to za kożdym razym we chałpi we Łõnce kieryś umiyroł. Ôjciec Jõzef zemrził we 1915, a drugo baba Francka we 1917 roku. Toż poźnij woloł już nikaj w dal nie paczeć.
– Mõg żech bes tyn stowek iść ku niyj za bajtla to by ôni pewnikiem durś żyli.
We wsi niy yno ôn widzioł śmiyrtka na wojnie. Kożdy jõm spotkoł, słyszoł abo czuł, ale niy kożdy ô tym wiedzioł. Michoł Nierzond już we marcu 1915 na ôstatkach zapõr ze sztacheldratu po bõjach ô berg Lorette, kaj ôbwisały sztapele umarlokõw: Niymcõw, ale tyż biołych Francuzõw i kolorowych Negrõw. Jedne bes rynkõw, inksze bes łepõw, abo same kuski miynsa i kości. Godoł, że z dalyka to widzioł keby jako baba czyrwone prani wieszała na sztachetach, yno tam kaj wisieć mioły koszule i galoty to wisiały ôszkliwie poszarpane ciała.
Zaś Jõzef Stalmach, kiery służył we Fußartillerie Bataillon nr 158 ôpowiadoł, że zimõm 1916 roku na barzołach Polesia słyszoł babski śpiywy cołko noc. A niy była to zwykło zimowo noc yno tako, kaj ze mrozu pynkały rube na czi metry dzewa. Rano tam skõnd dochodziły te piykne melodyje trefili na dwie kõmpanie ruskie zamarzniynte na kamiyń. Kożdy synek siedzioł se we ôkopie blank bioły i kożdy mioł niewinny uśmiych na twarzy kieby im kto słodkigo bõmbona doł na ôstatek, abo akurat nucił co na spani. Biydoki. Toż człowiek niy wie kaj go śmiyrć spotko.
I właśnie tymu Paweł swojich historyji niy ôpowiadoł yno przed tymi, kierzi byli tak jak õn we Armii Kajzera i tak jak õn przeszli piykło wojny. Nie musioł bo kożdy mioł prawie jednakie abo genau te same.
S tymi siadoł we gospodzie u Brudka, kaj abo szeptali po niymiecku, abo siedzieli blank cicho keby makiem zasioł. Kożdy spominoł bez słõw swojo ciyżko wojenno droga i pił za tych kierzi z tyj drogi niy wrõcili. Bez żodnej godki pili gorzoła. Wszyjscy, jak na byfel s kieluszkiym w prawej rynce. Yno Michał Pokorny lewõm, bo prawõm ôstawił pod Verdun.
***
Żodyn ze braci Barteckich nie przeżył wojny. Antoni Bartecki zemrził we niewoli zaros na poczõntku wojny – 14 października 1914, Karol Bartecki poległ we 1917 roku, zaś Tyn, co mioł õstać dyrechtorem – Franciszek Bartecki – zemrził we 1918, prawie doczekoł kõńca. Prawie.
Muszkieter Michał Nierzond, kiery służył we 4 Ślõnskim Pułku Piechoty nr 157 ôstoł ranny we 1915 roku podczas ciynżkich walk o wzgõrze Lorette. Przeżył wojne i mieszkoł, aż do śmierci we Łõnce. Zemrził we 1964 roku, a jego grõb durś jest na łõnckim cmyntarzu.
Kanonier Jõzef Stalmach, kiery wojaczył na frõncie wschodnim po wojnie durś walczył yno, że we powstaniach ślõnskich. Za te walki podczas II Wojny Światowej dostoł sie do ôbozu w Auschwitz. Za prõbe ucieczki zostoł zamordowany 28 września 1941 roku.
Kanonier Paweł Jazowy po wojnie był dwukrotnie sołtysem Łõnki, wprowadził do wsi elektryczność, założył spõłke melioracyjnõm i był wspõłzałorzycielem pszczyńskiej spõłdzielni mleczarskiej. Przeżył dwie żony i tragicznõm smierć jedynego synka Jõzika. Zemrził 2 siyrpnia 1949 po powikłaniach pooperacyjnych.
Stracõna pod Verdun rynka Michała Pokornego uratowała po trochu łõnckich chłopõw. 3 września 1939 roku za zaszczylynie we wsi niymieckigo wojoka, wszyjskie chopy leżały już na ziymi we brudkowej gospodzie, zaś rano przi kõntroli Michał lewõm rynkõm siyngnõł do marynarki i podoł dokument ôficerowi niymieckimu. Tyn zasalutowoł i powiedzioł – gehen sie ruhig nach Hause. (Czerwionka 2016: 52-54).
Ku óbroskõm Wilusia, Piusa X, Jezuska i Marijki na ścianie we izbie doszeł po II Wojnie Światowej portret łõnckigo wojoka Wehrmachtu Rudolfa Kotasa – mynża Heleny, nojmłodszej cery Pawła Jazowego. Ôbroski wisiały w staryj chałpi moich dziadkõw do 2017 roku. Tyros wiszõm u mie.
***
Na Wielkõm Wojne we latach 1914-1918 ze wsi Łõnka przi Pszczinie poszło prawie czistu miyszkańcõw (Łąka 2002: 32). Mieli wrõcić na świynta, a ôstali na sztyry lata, abo na wieki.
Walczyli we Francji, Belgii, Rosji, Rumunii, Słowenii, Włoszech a nawet Japonii. Walczyli w ôkopach, na nogach, na kõniach, rowerach, przi armatach, karabinach maszynowych, na morzu i pod wodõm. Byli piechurami, muszkieterami, strzelcami, kanonierami, gwardzistami, grenaderami i marynarzami.
Na niymieckich listach strat rannych, zaginiõnych abo poległych je aż 250 synkõw. Nojstarszy Jan Stoszek poszeł na wojna we wieku 45 lot i zginył pod Łodziõm. Nojmłodsi, kierzy ginyli mieli yno 17 (Dane na podstawie list strat niemieckich opublikowanych w internecie na stronie www.wiki.genealogy.net). Niy było chałpy we wsi, w kierej jakigoś chopa by niy brakowało.
Nikaj i nigdy żodyn nie spomnioł i nie uczcił ich ciyżkiej wojennej doli. Ôstali za zawsze zapomniyni. A żyli tukyj, mieli swoje familije, do kierych chcieli wrõcić, mieli tyż pewnikiem wielkie plany na prziszłość.
A żeby za wszyjskich wypić toast to gorzoły braknie.
Łõnskie wojoki wyklynte.
Ślõnskie wojoki wyklynte.
LITERATURA:
„Pamiętnik rodzinny Czesława Czerwionki”. Oprac. Janusz Czerwionka. Pszczyna 2016.
„Szkice monograficzne z dziejów Łąki”. Red. E. Krzyżanek, G. Świerkot, J. Wawrzyczek, P. Ziebura. Łąka 2002.
„Wiki genealogy”. https://wiki.genealogy.net.
Zdjęcie: Paweł Jazowy (1876-1949) [prywatne zbiory autora].
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |