ISSN 2658-1086
Wydanie bieżące

1 stycznia 1 (457) / 2023

Julian Strzałkowski,

PRZYBYSZEWSKI WRACA! (STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI: 'DZIEŁA LITERACKIE. EDYCJA KRYTYCZNA')

A A A
Stanisław Przybyszewski to postać niewątpliwie bardzo kontrowersyjna zarówno w kontekście twórczości literackiej, jak biografii. Jego działalność artystyczna nie została jednak należycie potraktowana, o czym wspomniał Tomasz Burek w podsumowaniu artykułu „Przybyszewski kusiciel”, który ukazał się w monografii wieloautorskiej „Stanisław Przybyszewski. W 50-lecie zgonu pisarza”: „Przybyszewski czeka na wszechstronne opracowanie. Dawno przestał być »wspaniałą« i »ryzykowaną «pokusą duchową, literacką, filozoficzną. Pozostał zagadnieniem naszej kulturowej samowiedzy.

Dzisiaj kusi historyka literatury. Kusi biografa o psychoanalitycznym przygotowaniu. Kusi socjologa – zawrotnym przebiegiem, wielkim wahnięciem, błyskawicznym wzrostem i załamaniem pisarskiej kariery. Przede wszystkim winien kusić wydawcę. Tylko wydawca potrafi bezpośrednio oddać sprawiedliwość i przywrócić całemu zjawisku właściwie proporcje” (Burek 1982: 19). Do tych słów również odniosła się w 2008 roku profesorka Uniwersytetu Jagiellońskiego Gabriela Matuszek-Stec w monografii „Stanisław Przybyszewski – pisarz nowoczesny. Eseje i proza – próba monografii”. Badaczka zaznaczała bowiem, że „Ćwierć wieku temu wysunięty przez T. Burka postulat wydania wszystkich jego [Przybyszewskiego - J.S.] dzieł do dziś (w Polsce) nie został zrealizowany. Jakby kultura polska spychała jednego ze swych najważniejszych twórców na »transgresywne« obrzeża, poddawała podświadomemu wykluczeniu, najpierw – tłumacząc to skandaliczną biografią (która zresztą przez długie lata stała się głównym przedmiotem badawczych fascynacji), potem – niewielką literacką wartością jego dzieł. Żaden z tych powodów nie jest obiektywnym »faktem«, lecz interpretacyjnym (nad)użyciem” (Matuszek 2008: 6), Następnie dodaje: „Przybyszewski nie był wybitnym pisarzem, ale był twórcą wybitnie interesującym i wyjątkowo ważnym” (Tamże), co też zostaje dobitnie przedstawione w całej rozprawie. Osoby zainteresowane twórczością „genialnego Polaka” (jak był nazywany przez Augusta Strinberga) do teraz mogły tylko cząstkowo zapoznać się z jego dziełami we współczesnych wydaniach. W większości przypadków musiały posiłkować się szukaniem utworów w bibliotekach, antykwariatach, archiwalnych czasopismach czy internetowych repozytoriach. Niektóre tytuły okazywały się bardzo trudno dostępne, ponieważ były to już stuletnie wydania w mizernym stanie, stąd też ich lektura często mogła odbywać się tylko w czytelniach pod baczną obserwacją bibliotekarzy. Inne publikacje natomiast pozostawały niedostępne.

Doświadczenia te są mi bliskie, ponieważ to właśnie z twórczości Przybyszewskiego pisałem pracę magisterską i musiałem często borykać się z tego typu problemami. Przyjąłem więc z dużym zadowoleniem informację o wydaniu wszystkich dzieł literackich autora „Dzieci szatana” w ramach jedenastu tomów „Dzieł literackich. Edycji krytycznej”. Projekt ten jest realizowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki, w latach 2018–2023, a jego kierowniczką (redaktorką naukową serii) jest wcześniej cytowana Matuszek-Stec. Obecnie ukazały się w serii dwie książki: „Proza Poetycka. Pentalogia” (tom 1) i „Homosapiens. Trylogia” (tom 3). Lista pozostałych tomów wraz z opisem całej inicjatywy znajduje się na stronie: https://przybyszewski-edycja.polonistyka.uj.edu.pl/edycja-krytyczna-2018-2023.

Przybyszewski wraca – promocja projektu

Projekt wydawniczy jest promowany na Facebooku przez stronę „Przybyszewski wraca. Edycja dzieł w jedenastu tomach” (https://www.facebook.com/Przybyszewski-wraca-Edycja-dzie%C5%82-w-jedenastu-tomach-115846761127148), która informuje zainteresowanych o postępie wydawniczym oraz promuje twórczość modernisty i przekazuje ciekawostki z życia jego i osób z nim związanych. Umieszczane są tam nagrania i zdjęcia z rozmów z redaktorami, a także przekazywane są wiadomości na temat spotkań z zaangażowanymi w publikację naukowcami. Tego typu promocja jest z pewnością tym, na co zasługuje często niedoceniany autor „Nad morzem”.

O całej edycji krytycznej słów kilka

Przybyszewski jako autor tworzący sto lat temu jest dużym wyzwaniem dla wydawców, ponieważ, żeby obecnie spełnić słuszny postulat Burka, wymagana jest bardzo szczegółowa krytyczna edycja. Wyzwanie to zostało podjęte i bardzo poważnie potraktowane, o czym można dowiedzieć się zarówno z wcześniej podlinkowanej strony oraz wprowadzenia do serii poprzedzającego pierwszy tom. Matuszek-Stec we wstępie zaznacza, że czytelnik ma przed sobą pierwsze pełne i krytyczne wydanie dzieł literackich modernisty zawierające utwory powstałe w języku polskim. Redaktorka serii przedstawia również wypracowaną strukturę treści dla wszystkich tomów: „Struktura każdego tomu jest podobna i zawiera w pierwszej części monograficzny wstęp, tekst lub teksty literackie opatrzone komentarzem rzeczowym, historycznoliterackim i językowym (w formie przypisów na dole strony) oraz, w niektórych tomach, appendix, obejmujący autorskie wstępy do dzieła z różnych edycji. Druga część to rozbudowany „Dodatek krytyczny” rozpoczynający się „Uwagami wstępnymi”, po których zamieszczono szczegółowe rozważania lub – jeśli dany tom zawiera więcej niż jedno dzieło – „Dodatki krytyczne” do poszczególnych utworów, także składające się z dwóch części. Pierwszą stanowi „Nota edytorska” z uwagami wydawcy zawierającymi informacje o okolicznościach i etapach powstawania tekstu, współpracy autora z wydawnictwami; omówienie zachowanych przekazów oraz uzasadnienie wyboru podstawy wydania i innych edytorskich decyzji; uwagi techniczno-redakcyjne przedstawiające zasady modernizacji tekstu w zakresie fleksji, pisowni i interpunkcji oraz decyzje dotyczące pozostawienia swoistych cech stylu pisarza. Część druga „Dodatku” to „Aparat krytyczny”, na który składają się rejestr zmian wprowadzonych przez edytora, rejestr odmian tekstu, skrótowe zestawienie polskiej i niemieckiej wersji (w przypadku, kiedy utwór powstawał najpierw w języku niemieckim) oraz (w niektórych wypadkach) aneks, w którym są zamieszczone inne warianty utworu. Na końcu każdego tomu znajduje się bibliografia podmiotowa, zawierająca opisy bibliograficzne wykorzystywanych dzieł i wszystkich ich wariantów (wraz z adresami internetowymi wydań dostępnych online), a także wydania, które ukazały się już po śmierci autora, oraz bibliografia przedmiotowa obejmująca recenzje i opracowania dotyczące utworów zamieszczonych w tomie wykorzystane podczas przygotowywania edycji. Do bibliografii dołączono wykaz przekładów utworów Przybyszewskiego na języki obce. Każdy z tomów zamknięty jest indeksem osób i postaci.” (tom 1, s.14-15). Każdy tom jest opracowywany naukowo przez badaczy z różnych polskich ośrodków uniwersyteckich.

„Proza Poetycka. Pentalogia” (tom 1) i „Homosapiens. Trylogia” (tom 3) – o dwóch wydanych tomach

W przypadku już wydanych tomów spełniają one strukturalne założenia i są przygotowane przez Matuszek-Stec (proza poetycka, tom 1) i Ewę Skorupę, profesorkę Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (trylogia „Homo sapiens”, tom 3). Opracowania zawierają wiele ciekawych faktów oraz szczegółów, które czynią utwory pisarza jeszcze bardziej interesującymi. Tekst jest od czasu do czasu przeplatany ilustracjami przedstawiającymi zdjęcia, portrety czy też okładki pierwszych wydań książek artysty. Na uwagę zasługuje też język, którym się posługują badaczki. Chociaż czytelnik ma przed sobą pracę naukową, to napisaną w sposób przejrzysty i zrozumiały również dla laika.

W kontekście Przybyszewskiego odpowiednia analiza krytyczna jest tym bardziej ważna, że część jego utworów była publikowana pierwotnie w języku niemieckim, a w trakcie ich tłumaczeń dochodziło często do mniej lub bardziej świadomych modyfikacji pierwowzoru oraz błędów natury translatorskiej. Ten aspekt dotyczy z pewnością twórczości zawartej w dwóch wydanych tomach serii. Stąd też w „Aparacie krytycznym” mieszczą się zestawienia wersji polskich i niemieckich. W tym miejscu chciałem jednak wspomnieć o wydaje mi się dwóch najważniejszych kwestiach. W polskiej wersji trylogii „Homo sapiens” zabrakło dwóch rozdziałów, które, jak zauważa Skorupa, są „niezwykle ważne, gdyż objaśniają motywację postępowania głównego bohatera oraz znacząco zmieniają wydźwięk powieści, co miało potem swoje konsekwencje w polskim krytycznym odbiorze dzieła i jego interpretacji.” (tom 3, s. 439). Stąd też badaczka zdecydowała się przetłumaczyć te fragmenty i umieścić w appendixie. Istotne dla czytelnika są też dodane przez Matuszek-Stec w pierwszymi tomie tłumaczenia wstępów do poematów „Requiem aeternam” (niem. „Totenmesse) i „De profundis”. Jak zauważa badaczka: „Wstęp do »Totenmesse« nie został przetłumaczony przez Przybyszewskiego na język polski, ale jego udostępnianie wydaje się konieczne, ponieważ zostaje w nim ujawniony autorski zamysł utworu. Podobnie wstęp »De profundis«, poprzedzający niemiecki pierwodruk (1895), zatytułowany »Pro do mea«, nie był publikowany w autorskiej wersji po polsku.” (tom 1, s. 339).

W kontekście zmian w tłumaczeniach pomocne są też przypisy, które podają czasami jak dane zdanie lub wyrażenie brzmiało po niemiecku. Przybyszewskiemu nie zawsze udawało się oddać po polsku pełne znaczenie tego, co przekazał w pierwowzorze. Obecność przypisów z tymi informacjami niewątpliwe usprawnia lekturę. Zostając jeszcze przy przypisach, pomagają one zrozumieć sens niektórych mniej lub bardziej czytelnych nawiązań i intertekstualności, których zarówno w poematach prozą, jak i trylogii jest dużo. Dotyczą one sztuki, literatury, filozofii, nauki oraz wydarzeń historycznych i aktualnych w czasie tworzenia problemów społecznych i politycznych. Współczesny czytelnik bez pomocy redaktora nie byłby w stanie zauważyć ich wszystkich, przez co konkretne utwory straciłby na swojej wartości. Jak zauważa Skorupa: „»Homo sapiens« to powieść oparta na motywach autobiograficznych, co wielokrotnie podkreślali krytycy i badacze twórczości pisarza” (tom 3, s. 27). Dlatego też jeden fragment ze wstępu oraz wiele przypisów odnosi się do inspiracji biograficznych przy tworzeniu wydarzeń i kreacji bohaterów trylogii.

Warto podkreślić również przyjęty układ utworów w Pentalogii, czyli pięciu poematach prozą. Po pierwsze dlatego, że po raz w końcu zostało wydane pełne wydanie tych utworów, a po drugie, ich kolejność była zgodna z założeniami Przybyszewskiego: „Requem aeternam”, „Z cyklu Wigilii”, „De profundis”, „Androgyne”, „Nad morzem”. Chronologicznie „Nad morzem” powstało przed „Androgyne”, lecz pisarz właśnie w taki sposób chciał, aby całość była czytana i wydana. Jak pisze Matuszek-Stec: „Taki sam kompozycyjny zamysł Przybyszewski przedstawił w 1917 r. Stanisławowi Lewickiemu, gdy planował pentalogią rozpocząć edycję swoich Dzieł w Instytucie Wydawniczym „Lektor”. Niniejszy tom spełnia zatem nigdy niezrealizowane autorskie plany” (tom.1, s. 25-26).

---

Edycja krytyczna dzieł Stanisława Przybyszewskiego, co mogę podkreślić po zapoznaniu się z dwoma wydanymi już tomami, zapowiada się bardzo dobrze. Przejrzyste, dbające o szczegóły opracowanie to z pewnością idealne ukoronowanie działalności artystycznej pisarza, który mimo dużego wkładu w polską literaturę i kulturę był często traktowany marginalne.

Literatura:

Burek T.: „Przybyszewski kusiciel”. W: „Stanisław Przybyszewski. W 50-lecie zgonu pisarza”. Red. H. Filipkowska. Wrocław 1982.

Matuszek G.: „Stanisław Przybyszewski – pisarz nowoczesny. Eseje i proza – próba monografii”. Kraków 2008.
Stanisław Przybyszewski: „Proza poetycka. Pentalogia” Tom 1. Red. Gabriela Matuszek-Stec. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2022.
Stanisław Przybyszewski: „Homo sapiens. Trylogia” Tom 3. Red. Ewa Skorupa. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2022.