Nie bądź z góry posłuszny. Strzeż się państwa jednopartyjnego. Pamiętaj o etyce zawodowej. Miej się na baczności przed organizacjami paramilitarnymi. Wyróżniaj się. Wierz w prawdę. Bądź dociekliwy. Chroń swoje życie prywatne. Ucz się od ludzi z innych krajów. Nasłuchuj niebezpiecznych słów. Gdy nadejdzie niewyobrażalne, zachowaj spokój. Bądź tak odważny, jak potrafisz.

Powyższe zalecenia/ostrzeżenia to wybrane tytuły z listy sformułowanej przez Timothy’ego Snydera w ramach eseju „O tyranii. Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku”. W rzeczonej dysertacji – powstałej po sukcesie wyborczym Donalda Trumpa – amerykański historyk poddał analizie fenomen populizmu w Stanach Zjednoczonych oraz w Europie, odwołując się przy tym do XX-wiecznych doświadczeń związanych z supremacją nacjonalizmu, komunizmu oraz faszyzmu. Kto nie miał dotąd okazji zapoznać się ze wspomnianym esejem, może równie dobrze sięgnąć po jego najnowszą, nietuzinkową edycję: zamknięty w twardej oprawie, liczący niespełna 130 stron picture book, który w polskiej wersji językowej zyskał nieco inny podtytuł.

Odwołując się do pism i myśli Leszka Kołakowskiego, George’a Orwella, Hanny Arendt, Václava Havla czy Victora Klemperera, autor „Drogi do niewolności” w bardzo przystępny, przejrzysty i opierający się na świetnie dobranych przykładach sposób snuje uniwersalną w swej wymowie narrację diagnozującą źródła i sposoby walki z tytułową formą rządów.

„Zarówno faszyzm, jak i komunizm były reakcją na globalizację, na rzeczywiste i dostrzegane nierówności będące jej wynikiem oraz na pozorną bezradność demokracji w ich usuwaniu. Faszyści odrzucili rozum w imię woli, zaprzeczając prawdzie obiektywnej i zastępując ją pełnym chwały mitem głoszonym przez przywódców, którzy twierdzili, że dali głos ludowi. Dali też twarz globalizacji, utrzymując, że jej złożone wyzwania są wynikiem spisku uknutego przeciwko narodowi. Rządzili przez kilkanaście lat i pozostawili spuściznę intelektualną, która z dnia na dzień coraz bardziej wraca do łask” (s. 7) – przypomina autor „Skrwawionych ziem”, zwracając przy tym uwagę na okoliczności, w jakich władza autorytarna staje się faktem, oraz podkreślając, że bez udziału konformistów popełnienie największych zbrodni w historii ludzkości (prawdopodobnie) nie byłoby możliwe.

Obserwowanie i powstrzymywanie rozrostu kiełkujących symboli nienawiści; samodzielne dociekanie prawdy; branie odpowiedzialności za informacje, które przekazujemy innym, czy podejmowanie (także) oddolnych działań na rzecz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego to tylko niektóre ze sposobów mogących pomóc w walce z nowoczesną tyranią, do perfekcji opanowującą sztukę zarządzania strachem.

Tomik „O tyranii. Dwadzieścia lekcji jak stawiać opór” swoją siłę oddziaływania zawdzięcza też intrygującej szacie graficznej przygotowanej przez pisarkę i rysowniczkę Norę Krug („Heimat. A German Family Album”, „Belonging. A German Reckons with History and Home”). Posługując się różnymi technikami oraz stylami wizualnymi (ołówkowe bądź akwarelowe ilustracje; papierowe składanki; kolaże wykorzystujące materiały fotograficzne i plastyczne pochodzące ze zbiorów muzealnych, archiwów, bibliotek, antykwariatów lub pchlich targów), Krug tworzy estetyczny przekaz z jednej strony podkreślający „fragmentaryczność pamięci”, z drugiej – akcentujący fakt, że „tyrania jest uniwersalna i ponadczasowa” (s. 122).

Gorąco zachęcam do sięgnięcia po tę skromną, ale ważną i, niestety, wciąż aktualną publikację – zarówno w jej wydaniu stricte eseistycznym, jak i graficznym. Bo jak zauważa Snyder: „Nie jesteśmy wcale mądrzejsi od Europejczyków, którzy widzieli w XX wieku, jak demokracja ulegała faszyzmowi, nazizmowi czy komunizmowi. Mamy natomiast nad nimi jedną przewagę – możemy się uczyć na ich doświadczeniach. Teraz jest na to właściwy moment” (s. 7).

Timothy Snyder, Nora Krug: „O tyranii. Dwadzieścia lekcji jak stawiać opór. Wydanie graficzne” („On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century. Graphic Edition”). Tłumaczenie: Bartłomiej Pietrzyk. Znak JednymSłowem. Kraków 2023.