„Obce umysły są tutaj, wszędzie wokół nas. Raczej nie szukaj ich u ssaków o dużych mózgach, których psychologię bada się czasami wyłącznie w celu znalezienia człowieczeństwa w nieco tylko zmodyfikowanej formie. W przypadku owadów, takich jak pszczoły, nie ma takiej pokusy: ani społeczności pszczół, ani ich indywidualna psychika nie są w najmniejszym stopniu podobne do ludzkich” (s. 7-8).

 

Lars Chittka, urodzony w Niemczech zoolog, etolog i ekolog, założyciel Research Centre for Psychology na londyńskim Uniwersytecie Queen Mary, jest uznanym badaczem zachowań pszczół miodnych i trzmieli (zob. chittkalab.sbcs.qmul.ac.uk). W książce „Pszczoły. Krótki lot w głąb niezwykłych umysłów”, na polskim rynku wydawniczym opublikowanej przez Copernicus Center Press, naukowiec podejmuje się niełatwego zadania, jakim jest zainteresowanie szerokiego grona odbiorców i odbiorczyń tematyką raczej hermetyczną, choć jednocześnie zwracającą uwagę coraz większej części społeczeństwa.

W „Świecie według pszczół” Sarah Hambro napisała: „Wystarczy spojrzeć na pszczołę – jest coś urzekającego w tej krzyżówce pluszowej zabawki i kosmity z przyszłości” (Hambro 2021: 9). Jakby na potwierdzenie tych słów, Chittka przenosi odbiorców i odbiorczynie publikacji na pola i łąki, do ula, jak również do uniwersyteckiego laboratorium, gdzie szuka odpowiedzi na pytania związane z funkcjonowaniem umysłu pszczoły. Wkroczenie w świat zwierząt, tak dobrze, jakby się mogło wydawać, znany (nie tylko biologom, ale i literatom i interpretatorom, czujnie tropiącym motyw owadów pojawiający się na kartach książek w kolejnych wiekach), okazuje się jednak nie lada intelektualną wyprawą. Chittka na ponad trzystu stronach przedstawia złożoność umysłu pszczoły i, co ważne, robi to w sposób niemalże kompleksowy. Badacz omawia budowę anatomiczną owadów, zaznacza ich odmienną wobec innych gatunków sensorykę, wskazuje na pszczele obyczaje, uszczegółowiając przy tym wiadomości na temat inteligencji związanej między innymi z wyborem roślin, z których zwierzęta zbierają nektar, orientacją w terenie czy relacjami społecznymi. W historii Chittki nie brak również rozważań natury psychologicznej, a nawet etycznej, na przykład pytań o pszczelą świadomość. Na okładce „Pszczół” utrzymanej w (a jakże) „pszczelej”, żółto-czarnej kolorystyce, dumnie prezentuje się bohaterka opowieści, powiększona tak, aby nawet nieprofesjonalne zoologicznie oko dostrzegło jej wyjątkową prezencję: ogromne oczy, puszysty meszek otaczający ciało, delikatne skrzydełka. W książce znajdziemy jeszcze wiele fotografii, rysunków i wykresów przybliżających nam tajniki pszczelego świata – to jej spory atut.

W krótkiej recenzji publikacji, mówiąc popularnie, „przyrodniczej”, trudno przedstawić wybrane informacje w sposób, który nie stanowiłyby jedynie przeglądu ciekawostek. „Pszczół” nie sposób jednak określić takim mianem. Niezmiernie podoba mi się sposób narracji Chittki, który nie tylko przystępnie i zrozumiale przybliża tajemnice owadziego świata, ale również autentycznie zaraża swoją pasją czytelników i czytelniczki. Już we wstępie autor zaprasza nas do zmiany perspektywy i spojrzenia na świat oczami pszczoły. Choć ten literacki zabieg nie jest niczym nowym, a już szczególnie w książkach odwołujących się do teorii postantropocentrycznej, u Chittki przyjmuje niezwykle sensualny wymiar. Odbiorcy i odbiorczynie mogą dzięki temu uczestniczyć w literackim eksperymencie pod hasłem „myśl jak pszczoła”, czy też wręcz „stań się pszczołą”, zwłaszcza że badacz stosuje narrację drugoosobową: „Zacznijmy od tego, że masz egzoszkielet – coś w rodzaju rycerskiej zbroi. (…) Cały jesteś twardą skorupą z miękkim wnętrzem. (…) Twoje pole widzenia obejmuje 360 stopni, a twoje oczy przetwarzają informacje szybciej niż jakikolwiek ludzki zmysł. (…) No i możesz latać. Biorąc pod uwagę wszystkie te cechy, o czym myślisz?” (s. 10).

„Pszczoły. Krótki lot w głąb niezwykłych umysłów” Larsa Chittki to niewątpliwie propozycja warta odnotowania. Dzięki klarowności naukowego wywodu, licznym anegdotom oraz barwnym porównaniom lektura przypadnie do gustu zarówno osobom dopiero rozpoczynającym przygodę z obserwacją owadów, jak i tym, które w swoim czytelniczym portfolio zawarły już takie „klasyki gatunku” jak prace Maurice’a Maeterlincka czy Lotte Möller i niejedną pszczołę w życiu widzieli. W końcu mało co fascynuje nas bardziej niż odmienność – a stopniowe odkrywanie życia „pluszowych kosmitów” z całą pewnością do takiej fascynacji może prowadzić.

LITERATURA:

„Lars Chittka” [Queen Mary Univeristy website]. http://chittkalab.sbcs.qmul.ac.uk/Lars.html.

Hambro S.: „Świat według pszczół”. Przeł. J.B. Bernat. Białystok 2021.

Lars Chittka: „Pszczoły. Krótki lot w głąb niezwykłych umysłów”. Przeł. Szymon Drobniak. Copernicus Center Press. Kraków 2023.