Kiedy spojrzymy na stare pruskie mapy Ziemi Pszczyńskiej, łatwo domyślić się skąd wzięła się nazwa wsi Łąka. Bo jak inaczej można nazwać teren położony pomiędzy wielkimi dolinami rzecznymi, na którym przeważającą formą roślinną są łąki. Szerokie pasy zieleni, pozbawione jakichkolwiek zabudowań, otoczone przez dwie rzeki – z jednej strony biegła Wisła, z drugiej jej mniejsza siostra Pszczynka. W środku, prostopadle do nich biegła droga, przy której po obu stronach stały chałupy chłopskie. Łąka.

Ale patrząc na te tereny, łatwo również zauważyć, że na przestrzeni lat głównym czynnikiem kształtującym przestrzeń wiejską i tworzącym odczuwalne do dziś zmiany w krajobrazie była i jest woda. Woda, która, przy niemałym udziale człowieka, zmieniła Łąkę nieodwracalnie.

Tu my mieli Adriatyk, a tam były nasze Alpy

Bo jo już mom dwie kosy chopie, a jo durś wiela pamiyntom – godo co chwila Brõnek, a dopiyro po kierymś razie do sie zmiarkować, aże idzie ô to wiela mo lot, zaś dwie kosy to dwie siõdymki. We lutym 1943 roku, kej sie rodził, jygo ôjca Aloisa we dõma niy było. Walczył we Wehrmachcie, genau jak czista czidziestu sześciu inkszych chopõw ze wsi. Kej rodził sie Alois, jygo ôjciec Johann tyż był wojokiem we armyji niymieckiej. Yno na Wielkij Wojnie we Francyji. Cołki szczyści, że mom cera, bo skuli synka pewnikiem musiołbych kajś wojować – mrugo ôkiem. Przed jego ôpõm Johannem, piyrwej we wsi żył jeszcze inkszy Johann, Peter, Szimon, Jon i Lukas, a tyn ôstatni musioł widzieć jak Łõnka i prawi cołki Ślõnsk przestowoł być austrijacki. Wszyjskie praôjcy na tym sõmym kusku ziemi ôd setek lot. Ale to żodno rewelacyjo, a yno jedna ze wielu familiji, kiere żyjõm tu fest długo.

Na stole rozkłodo wszyjski swoji stare albumy. Zdjyńcia luzem wyciõngo tyż ze starych papyndekli po szczewikach i pożõłkłych kuwert urzyndowych. No i tu widzisz, tu je to ôkiynko, co żech musioł ziemioki ściepywać – pokozuje zdjyńcie chałpy. A wynglo niy? – śmieje sie żõna Urszula, kiero siedzi kole i słucho pozornie. Na zdjyńciu przed starõm, ceglanõm chałpõm stoji paradnie cołko familija, zaś nojmyńszy bajtel we postrzõdku to Brõnek. Żona godo, że to nojpiykniyjsze dziecko ze zapłocia i skiż tygo tyros smiejõm sie ôba.

W Łonce durś abo ktoś miyszko bez wieś abo na zapłociu, gynau jak we XVI wieku, bo tyn tajlung sie wzien jeszcze ze czasõw jak cołko wieś ôtoczõna była jednym płotym. Na wsi abo bez wieś, czyli przi głõwnej drodze, kiero szła ze põłnocy na połednie. Na zapłociu zaś, czyli przi downych polnych drogach, kierymi sie z pola i do pola jeździło, ale kiere były już za spõlnymi sztachetami. Czyli za – płotym.

Swoji zdjyńcia ze wsi dzieli na te przed i po powstaniu tamy, czyli Jeziora Goczałkowickiego. Żodyn tukyj niy godo jezioro yno tama abo zapora. Przeca jezioro to tako woda, kiero musiana być nim sie zjawili piyrsi miyszkańcy tyj ziymi, a tak niy je, bo ôna je sztuczno, pobudowano i usypano bes ludzi. Takie to jezioro szykowne i tukyj pasi, jak wõły do karety – przekłodo Brõnek. Ku prowdzie zapor we wsi je dwie i coby sie ludziõm niy myliło, na jednõm godo sie staro – Jezioro Goczałkowickie, a na drugõm nowo – Jezioro Łõnka. Dwie wielki wody ôtaczajõnce wieś ze wiyrchu i ze dołu. Kożdo ze inkszõm historyjõm i własnymi spõminkami, bo dla jednych zocny był czas, kedy niy było „starej”, a dla drugich „nowej” zapory. Dla Brõnka świat zmynił sie genau we czasie, kej we 1954 roku powstoło Jezioro Goczałkowickie.

Historyji „po” jest yno pora. Trzi razy przepłynõł cołko zapora, dystans prawi 3 km, aż hań ku Zobrzygowi, czyli wsi juże na drugim kraju. Bezma strach był yno w miyjscu kaj biegła Wisła, bo tu durś sõm wiry i silno bystrzina. Prõnd downej rzeki leci bes środek tamy, a żodno siła niy je we stanie go zaczimać. Dla jednych to wiry, a dla nojstarszych łõnczan to prowdziwy raj utopcõw, topikõw i wszelakij wodnistej zarazy. Downij ludzie wierzyli we utopce, a przywarki ô nich kożdy bajtel znoł na zicher. Miyszkały we czornych ôd mułu stowkach i tukyjszych płytkich rzekach, siedziały pod mostkami i wysokimi groblami. Ale na utopce godali tyż na przesiedlyńcõw ze kuska Łõnki, kiery ôstoł zalony. A tych trocha było, bo jak budowali tama to poranoście chałp musieni zeburzić, a ludziõm znojś inkszy plac do życio. Kożdy we pośpiechu broł co szło, miyszkoł u nojbliższych familiji abo we piwnicach budowanych chałp. Bo yno piwnice stoły – na wiyncyj czasu niy stykło. Żodyn ku prowdzie niy chcioł ôpuszczać swojich ôjcowizn i do kõńca nie dowoł wiary, aże do tygo dõndzie. Niekierzi fest uparci to ôstatni ziymioki zbiyrali we gumiokach bo woda już stoła wszyndzie.

Tyn czas, w kierym zaczyni zalywać wszyjsko Brõnkowi kojarzył sie z miechem pełnym ryb. Jak jõm napełnili to zaros spuścili, skuli jakigoś apfalu we wale, zaś jak już spuścili to we wszyjskich kałużach było tela ryb, że łõnckie synki lotały i napełniały miechy. Kõniec jednej epoki, pełen miech i poczõntek drugij. Upadek łõnckigo antyku, a zaczōntek średniowiecza.

Pamiynto dycki jeszcze, jak we piõntki abo soboty cołko wieś na kołach z ryncznikami na plecach jeździła sie kõmpać. Tedy żodyn łaziynki we chałpie ni mioł. Ku prowdzie wielkõm wannõm we latach szejśdziesiõntych tama była dla wszyjskich ôkolicznych wsi, a nawet Pszcziny.

O wiele wiyncej je spominek „przed”. Zdjyńcia, na kierych uśmiechniynte i szykownie ôbleczõne gryfne frelki ze synkami we czornych ancugach szpacerujõm polnymi drogami abo stojõm na mostach, Brõnek długo oglõndo ze kożdej strõny. Tak choby fotografija była za mało, a to czego niy widać jyszcze bardzij zocne i ciekawe ôd tego co na zdjyńciu. Nie godo tedy ô ludziach ale ô łõnkach. Bezma tela łõnk rostomaitych poprzecinanych dzikimi strumykami, kanałami i pełnymi wody rantami nikaj niy szło ôboczyć. Kożdo inkszej zorty, jedne żõłte ôd mlyczy i bolioczek, drugie modre ôd farbiczek i żabichôczek. We moju to zielõne mioło biyda sie przebić na wiyrch skuli tych kolorowych kwiotkõw. A keby sie tak w połednie zajszło to wszyjsto buczało i dudniło. Te krzōnszcze, mantylŏki, dzikie kaczki, bociany, szkowrōnki – to była prawdziwo muzyka. To były łõnki, kiere żyły swojim życiem. Tako rzecz możesz jedynie ôboczyć na filmach, a to było tu we Łõnce. Bo to był inkszy świat – wyjaśnio.

Tukyj, kaj idzie droga bez wieś na sõmym kõncu właziło sie prosto w ta kraina. Piyrw po lewij strõnie stoło wawrzyczkowe gospodarstwo wolnych bauerõw, nojstarszej łõnckij familiji, wymiynionej juże we piyrszym urbarzu pszczińskim ze 1538 roku. Wielki majõntek ze polami, pasiõnkami, stowkami i ze lasem, we kierym stary Paul Wawrziczek we patrõntaszy lotoł ze flintõm za hazokami.

Dalij płynył szyroki kanar, na kierym był drzewiany mostek, zaś za mostkiem szło sie we strõna rzeki prosto, polnõm drogõm wzdłuż kierej po obu strõnach rosnyły wiyrzby płaczõnce posadzõne jeszcze bes ôstatnigo wiesenverwaltera – zarzõndce łõnkowego, Karla Schotta. We dali był wał i była Wisła, przy kierej stoł folwark ksiõnżyncy Paszkõwka. Tyn stary dworek ôtoczõny był wielkimi dymbami i stowkami, a kożdy łõnczan przyjeżdzoł tu we żniwa ze zbożym bo stoł tyż tukyj młyn wodny. We siyrpniu te setki kopek siana ze łõnk wyglõndało kieby jako armija wielko chroniõnca zõmku – dodaje. Za starego piyrwej kożdej wiosny ksiõnże pszczyński robił tukyj wielki bal, a muzyka bes te wszyjskie łõnki niesła sie aże na drugi kõniec wsi. Kożdy łõnczan, czy chcioł, czy niy umioł zanucić bes to walce wiedyńskie.

Na kõniec pokozuje zdjyńcie stowka. Na postrzõdku pora dziwackich kropek. Mogõm to być liścio wodnyj bõnczyny, młode ynty szkupiõnce we mule abo zielõne utopce, we słõńcu grzejõnce rube brzuchy wystajõnce yno ze wody. Mogôm być, ale niy muszõm, bo prowde zno yno Brõnek.

Tam kaj był stow ôd Barteckich to my sie latem kõmpali, a nojlepij jak wcześnij we Myszkowskich dziurach my glina deptali, bo potym zmazani do tego stowka wskakiwali, to ta woda to był żur. Zaś tam kaj sõm Nierzõndzie doły to my we zima na nartach jeździli i mõg wielkimi umiyjyntnościami sie pochwolić tyn, kiery zjychoł z kympki, a na stowie zasznajdrowowoł. Tu my mieli Adriatyk, a tam były nasze Alpy.

Ale tego świata już ni ma, bo jest pod wodõm. Pozostoł yno we wspomnieniach i we starych albumach.

Woda keby tyn cysorz…

Ruby album ze skōrzannŏm brõnzowõm ôkładkõm, na kierej na bioło wymalowano landszaft Karkonoszy i wielki schronisko Pod Łabskim Szczytem. Wytarty już i śliski ôd przeglõndanio, ôbracanio i czynstego wertowanio w te i we wte.

Na piyrszym zdjyńciu młodo mama z synkiem na rynkach i cerom ôblyczonõm we same batki. Zaś kole niyj ôma – mama młodej mamy, z kołem marki Ukraina i taszkõm marki bele jakij bo kupiõnej na wtorkowym torgu we Pszczinie, na kierym downij ta samo ôma, na tym samym kole jeździła sprzedować kurski jajca co by dzieckõm mieć co nawarzić dobrego. A w taszce ômy miyntowe bõmbony, bajtlik, sznuptychla i rõżynkranc do rzykanio, bo to taszkowy zestaw, bez kierego żodno baba w Łõnce nie wylezie z chałpy. Łonckotaszkowy babski must have. Kole nich drugo mama ze bajtlem na rynkach, mało dziouszka i starziki. Jest zaczōntek lata, upał (abo jak sie u nos godo – hyc). Jest czyrwiec 1983 roku.

Stojõm na polnej drodze, kajś na łõnkach, kaj sie pewnikiem w trowie młode hazoki gõniom abo szkubiõm mlycz. Yno tyros siedzõm fest cicho, choby wyczuły co by hazokowych graczek na kliszy niy zdradzać. Ku prowdzie ludzki łażenie z hazokowym ni majõm sie ku sobie, a sztratny przi takim trefieniu zowsze je tyn drugi. Za staryj piyrwy łõncki hazok mioł pokõj yno, jak sie przybelõntoł ku łõnckim krowõm. Bo tedy to już niy hazok, a heksa, kiero tukyj sie znodła, co by mlyka krowa niy dowała. Tak sie jakoś skłodało, że slõnsko heksa fest niy przała krowõm i jak sie yno trefiła jako ôkazyja to je napasztowała i ciepała uroki, a tako napasztowano krowa traciła chyńć do życio, zaś z krowy bes chyńci do życio ni ma żodnygo pożytku. Toż heksy sie we wsi fest wszyjscy boli i woleli takimu hazokowi, co to robił za hekse dać pokõj, a ze krowõm sie stracić. Inksze hazoki chytali – jak mogli, bo przeca pryndzej zaliczysz yntke niż chycisz hazoka.

Na zdjyńciu lotajõm tyż kaj popadni rõżniste szmaterloki pstrokate abo blank biołe. A tym pstrokatym kożdy przaje, zas biołe lekigo życia we wsi ni majõm, bo im nojbardzij szmakuje kapusta i insze młode ziyleniny. Ni ma sie co dziwować, toż to samo zdrowi. Lotajõm tukyj bo wylotać sie muszõm, dyć przeca niekiere jedyn dziyń majõm życio i tygo lotanio. Toż kożdy jakby mioł taki dziyń to by lotoł z rziciõm kaj sie do, ze kwiotka na kwiotek. W Łõnce durś jest pora takich ôchlapusõw co se szmaterlokowy styl życia wzieni ku siebie za fest, nektar ze kwiotka zamiynili we gorzoła. Yno takigo ożyroka mianować motylkiem to keby põnbuczka ôd najgorszych przezwać. Na tej łõnce szmaterloki furgajõm, ale na zdjyńciu ich niy zejrzysz chobyś mioł mocne bryle jakie abo lupe, bo wszyjski jak na byfel kryjõm sie we nojwyższych trowskach. Pstryk i zaś ich ful. Szkolone jakie abo fest złośliwe france.

A choby rusko magia fotografiji marki Zenit w rynkach Ujka Giynka mogła prõcz ôbroska zaczimać dźwiynk to słychać tyż pasikoniki, ciyrczki, juliki i inksze chroboki, co to we połednie, we nojwiynkszy war, larmo robiõm na łõnkach i niy wiadomo do teros, czy downij sie z pola przi robocie w połednie złaziło skuli bojõnczki przed połednicami, czy może skuli tygo larma chrobokowego. We wsi nojstarsi godali, że bes te larmo, 6 lipca 1905 roku w samo połednie stary Paul Cop ze swojij łõnki yno ros nie zlos, bo burzy nie słyszoł i biedoka yno ros znodli umrzitego ôd pieruna. Inni godali tyż, że to niy żodne chroboki, połednice abo burze yno klõntwa szwigry ôd Paula – Susanny Kanafek-Błażyczek-Moroń, baby kiero niy jednego chopa na cmyntorz zakludziła, a kiero sie tyż na Paula fest uwziena. Ku prowdzie, morchlowato szwigra, połednica abo ciyrczka – jedyn pieron. Chopa niy ma. Larmo je.

Larma ni ma na chwila yno, kiedy szkowrõnki fest głośno i wysoko spiywajõm, a śpiywy milknõm zaś yno ôd czajkowego skrzeczenio, jak sie kiery zbliży do jich jajec skrytych w tej samyj trowie jak hazoki. Czajkowym jajcõm jeszcze mynij je do ludzi aniżeli młodym hazokõm, ale czajkõm żodyn heksowych cych nie nadaje. Larmem muszõm se same radzić. Chroboki, szkowronki, czajki, chroboki, szkowronki, połednice, czajki, heksohazoki, chroboki. I tak bez kõńca, we koło, łõnkowo ôrkiestra.

Ale jeszcze dalij yno cicho, słychać rzeke Pszczynke, kiero poleku se tu płynie, a czasym na wiosna jak mo za wiela wody to tõm woda na te łõnki rozleje, ale te łõnckie łõnki fest lubiõm tako wiosenno kõmpiel bo poźnij rosnõm jak szampiony po deszczu. Zaś jak ône rosnõm to kożdy rod, bo mo co rzreć. Wiela zielsk to kupa inkszych zwiyrzy, a jak ich kupa to wiyncej jeszcze inkszych, kiere sie futrujõm tymi, kiere rzrõm zielska. Jakby to pedzioł mõj świyntej pamiyńci dziadek Rudolf, kiery jak se wypił trocha wiyncej to ze polskigo przechoził na niymiecki Wasser Quelle des Lebens. Woda daje życie.

Zaś nojdalij, we tle, nojwiynkszy łõncki las Raszkowice. Las, w kierym 66 lot wcześnij cysorz niymiecki Wilhelm II polowoł na taki same hazoki, co sie kryły tyros w trowie. Las, w kierym 205 lot wcześnij krõl pruski Fryderyk II Wielki nie polowoł bo woloł gõn we ôgromnych lasach pszczińskich. Ku prowdzie cysorz Wilhelm II tyż tam woloł, a tukyj trefił jak już mu sie lelynie i żubry zbrzidły. Zaś Fryderyk II, nawet keby mu sie znudziły kobiõrskie abo miyndzyrzeckie przesieki połne dzikigo zwiyrza, tukyj nic by niy upolowoł, bo wtynczos Raszkowice niy były lasym, a zamias dzew były stowki. Bo w Łõnce kaj byś niy ciepnył kamynim był stowek, krzipopa, kaczok, rant – woda, piyrszy budowniczy ôkolicy, majster ôd zabieranio i dowanio placu do życio ludziõm tukyj żyjõncym. Woda keby tyn cysorz, co to tu biygoł z flintõm we 1917, łaskawie wynagradza swoich dobrych abo srogo karze złych poddanych bez wyjõntku. Źrõdło bogactwa abo nyndzy tyj ziymi.

 

Na zdjyńciu jest czyrwiec 1983, a rõwno za dwa lata – we czyrwcu 1985 – woda zaleje polno droga, łõnki, a w nich skryte hazoki i czajkowe jaja. Larmo cierczek ucichnie. Woda ôdbiere życie tymu skrowkowi wsi, gynau jak piyncet lot tymu, a inksza bydzie yno nazwa. Wielki Stow Łõncki stanie sie Jeziorem Łõnka. Historyja tyj ziymi w pokryncony jak płynõnco zygzakiem i nieregulowano downij rzeka sposõb zatoczy koło.



Zdjęcie z rodzinnego archiwum autora.