Czas i przestrzeń to być może najważniejsze kategorie wyznaczające refleksję filozoficzną i antropologiczną XX wieku. Między tymi dwoma pojęciami zachodzi ciągłe napięcie, odwierciedlające zmiany we wzajemnych relacjach między czasem i przestrzenią w aktualnej kulturze. Po fascynacji czasem, jaka obecna była jeszcze w pierwszej połowie XX wieku, uwaga myślicieli skupiła się na przestrzeni i miejscu. Jak twierdzi Michel Foucault, jeden z najważniejszych filozofów analizujących różne aspekty przestrzeni i miejsc, „Epoka współczesna będzie być może nade wszystko epoką przestrzeni. Żyjemy w czasach symultaniczności, epoce przemieszczenia i zestawienia, epoce bliskości i oddalenia, przybliżenia i rozproszenia. Uważam, iż znajdujemy się w momencie, w którym doświadczamy świata w mniejszym stopniu jako życiowego rozwoju w czasie, a w większym jako sieci łączącej punkty i przecinającej swoje własne pasma”. Człowiek współczesny szczególną wagę przykłada do terytorium, obszarów, określa się względem punktów i linii, wyznaczających jego przestrzeń. Niemniej jednak czas, choć przez analizy zepchnięty na drugi plan, nieodłącznie obecny jest w przestrzeni, choć zależności między nimi zmieniają się i przybierają różne konfiguracje.

Antologia pod redakcją Krystyny Wilkoszewskiej nosi znamienny tytuł „Czas przestrzeni”, który rozumieć można na wiele sposobów. Pierwsze skojarzenie wpisuje owe wyrażenie w aktualność ciągle inspirującego problemu przestrzenności, ale można doszukiwać się w nim również metaforycznych wyobrażeń przestrzeni, którą można rozpatrywać także w aspekcie czasowym. Tytuł ten bardzo dobrze oddaje zamierzenie, by zbiór prezentowanych tekstów był próbą ogarnięcia refleksji czasoprzestrzennej na jak najszerszym polu.

Wybór tekstów zebranych w antologii został opracowany na bazie referatów wygłoszonych w ramach XXXIII Krakowskiej Konferencji Estetycznej w 2007 roku. Są to więc artykuły jeszcze bardzo świeże, podejmujące najbardziej frapujące aktualnie zagadnienia, jakie dotyczą rozważań o dwóch fundamentalnych kategoriach naszej kultury. Bardzo różnorodne opracowania podzielone zostały na sześć rozdziałów, obrazujących główne pola tematyczne, w jakie wpisywały się wystąpienia polskich estetyków i filozofów: „Sztuka w przestrzeni publicznej”, „Architektura, malarstwo, rzeźba”, „Muzyka i taniec”, „Teatr i film”, „Sztuka multimedialna”, „Przestrzeń i miejsce” oraz „Doświadczenie estetyczne”. Wśród autorów znajdujemy osoby bardzo znane i kojarzone z podejmowaną refleksją, między innymi Grzegorza Dziamskiego, Ewę Rewers, Alicję Kuczyńską, Liliannę Bieszczad czy Zuzannę Dziuban. Ku satysfakcji pomysłodawczyni tematu konferencji i redaktorki tomu, w antologii pojawiły się trzy teksty dotyczące kultury japońskiej, dzięki czemu zbiór został wzbogacony o spojrzenie transkulturowe.

Jak można wywnioskować z tytułów poszczególnych rozdziałów, znajdziemy w prezentowanej książce teksty poświęcone zarówno konkretnym zjawiskom ze świata sztuki i kultury, jak i opisujące problemy czasu i przestrzeni w wymiarze bardziej uogólniającym i abstrakcyjnym. W kręgu zainteresowań autorów leży współczesna architektura (Peter Eisenmann, Frank Gehry), sztuka multimedialna (Zbigniew Rybczyński, Dominik Lejman), japońskie teatry bunraku i kabuki. Wśród tekstów bardziej teoretycznych warto wskazać analizy takich kategorii, jak atopia, utopia, dystopia, pustka, nieskończoność, oraz – wciąż inspirująca – wzniosłość. Duże zróżnicowanie tematów, jakie pojawiają się w tomie, odbija stan najbardziej aktualnego zainteresowania przestrzenią: to poszukiwania wieloaspektowe, na szeroką skalę, zmierzające dopiero do rozpoznania sytuacji myśli antropologicznej.

We wstępie Krystyna Wilkoszewska potwierdza ów zrozumiały brak usystematyzowania prezentowanych badań: „Oddawany do dyspozycji czytelników tom stanowi raczej włączenia się do szerszej dyskusji o kategorii przestrzeni, rozpoznanie pola badawczego i możliwych kierunków z estetycznego punktu widzenia, reinterpretację kategorii przestrzeni w sztukach tradycyjnych i jej interpretację w odniesieniu do sztuk najnowszych. Na końcowe konkluzje i podsumowania trzeba jeszcze poczekać”. Antologia „Czas przestrzeni”, oprócz tego, że zawiera w sobie teksty na bardzo wysokim poziomie, jest też dobrym dokumentem, przedstawiającym moment, w jakim znajduje się współczesna estetyka w kwestii badań nad przestrzenią. Warto przypomnieć, że najważniejsze dzieła, matrycujące obecne podejście do tej kategorii, autorów takich jak Michel Foucault, Henri Lefebvre czy Marc Augé, istnieją w polskich przekładach dopiero od kilku lat, trzeba więc nieco czasu, by ich propozycje zostały na naszym gruncie solidnie przepracowane i zinterpretowane. Dodatkowo, estetyka bardzo ściśle podąża za przemianami kultury i społeczeństwa, w których przestrzeń odgrywa coraz bardziej istotną rolę, a dla uogólnień zawsze potrzebny jest odpowiedni dystans (pojęcie również wpisujące się w kategorię przestrzenności!). Dlatego też „Czas przestrzeni” można czytać jako zbiór pewnych punktów, miejsc, których pełna struktura przestrzenna nie została jeszcze odkryta i ujawniona.

„Czas przestrzeni”. Red. Krystyna Wilkoszewska. „Universitas”, Kraków 2009.