„Miasto jest […] kryształem przestrzeni, drogocennym kamieniem […], który ma przyciągać i uwodzić, milczeć i komunikować, kusić i roztaczać blask, ale który jednocześnie ma chronić swojej integralności, polegającej na «nieprzenikliwości» wobec obcego ciała” – pisał Tadeusz Sławek w szkicu „Akro/Nekro/Polis. Wyobrażenia miejskiej przestrzeni”, opublikowanym w 1997 roku w zbiorze „Pisanie miasta – czytanie miasta” pod redakcją Anny Zeidler-Janiszewskiej. Autor porównywał w nim różne wizje miast, jakie odnajdujemy w literaturze, poetyckie konstrukcje symboli i metafor, oparte na fascynującym tworze przestrzennym, jakim jest miasto.

W artykule otwierającym antologię „Miasto w sztuce – sztuka miasta”, zredagowanym przez Ewę Rewers, Sławek powraca do uwodzącego fenomenu miasta, które nie daje się jednoznacznie opisać i wymyka się prostym podziałom i klasyfikacjom, dotykając przy tym zarówno sfery materialnej, jak i duchowej. Figura miasta podzielonego na „dolne” (związane z realną topografią, architekturą i układem urbanistycznym) i „górne” (nadbudowane na ideach jego mieszkańców), przywołana za Krzysztofem Giedroyciem, organizuje rozważania Sławka zmierzające do zrozumienia miasta. Miasto nadal kusi i pociąga, prowokując antropologów, estetyków, pisarzy i artystów do wydobywania jego wieloaspektowości oraz odkrywania nowych postaci.

W obszernym zbiorze tekstów pod redakcją wybitnej badaczki ontologii post-polis miasto jawi się jako kryształ praktyk sztuki. Stąd nieco przewrotny tytuł tomu, który Rewers tłumaczy jako operację metonimiczną, paralelną do praktyk artystycznych zakorzenionych w codzienności i fizyczności miejskiej tkanki: „metafory, symbole, reprezentacje ukrywają się w myśleniu o związkach sztuki z miastem za – powiedzielibyśmy – solidnymi plecami realnej współobecności. […] Sztuka dzisiaj nie jest zwierciadłem rzucanym na ulice i place miasta, a miasto daje sztuce więcej niż kontekst i przestrzeń. Daje żywą, odnawialną metaforę współczesnego życia, świata, pamięci, porządku i chaosu zarazem: pisarzom i poetom, malarzom i scenarzystom, performerom i fotografom” (ze wstępu książki). To właśnie wokół owych metafor, jakie tworzą się na przecięciu relacji między miastem a sztuką, osnute są prezentowane w antologii szkice.

Tom dzieli się na pięć części, z których każda skupia się na innym obszarze sztuki miasta. Szkice otwierające każdą część dookreślają pole zainteresowania, korespondują z następującymi po nich przetłumaczonymi artykułami i wprowadzają najważniejsze konteksty. W części pierwszej zebrano teksty o charakterze ogólnej refleksji antropologicznej i filozoficznej, poszukujące odpowiedzi na pytanie o miejsce człowieka w miejskiej topografii w twórczości literackiej. Otwierające tą część próby zrozumienia miasta autorstwa Tadeusza Sławka wprowadzają do artykułów takich badaczy, jak Siegfried Lenz czy Richard Lehan.

Część druga eksploruje inspirujące analogie między miastem a widowiskiem. Szkice teoretyczne podejmują starania uporządkowania terminologii adekwatnej dla opisu metafory przestrzeni-teatru (autorstwa m.in. Juliusza Tyszki, Klausa Hartunga czy Cathy Turner). Czytelnik znajdzie tu również analizy konkretnych działań widowiskowych na ulicach miasta: amerykańskich parad Bread and Puppet z końca wieku XX (tekst Johna Bella) oraz francuskiego ruchu artystycznego „sztuki ulicy” kontynuującego tradycje rewolty roku 1968 (szkic Philippe’a Chaudoira). Teksty zgromadzone w tej części zbioru reinterpretują dotychczasowe schematy w porównywaniu funkcjonowania miasta i widowiska, a także prezentują aktualne spojrzenie z perspektywy coraz to nowych działań parateatralnych w kontekście innych sposobów artystycznej ingerencji w przestrzeń publiczną.

Trzecia część antologii rozszerza temat widowiskowości na praktyki performerów i innych artystów sfery miejskiej, aktywnie przekształcających zastane relacje i zależności. Klasyczne już wywody Guy’a Deborda o czasie wolnym, Ilji Kabakowa o duchu miejsca czy Josepha Kosutha o sztuce publicznej usytuowane zostały obok aktualnych rozważań Grzegorza Dziamskiego i Steve’a Dietza. Dzięki temu wybór szkiców pozwala zaobserwować zmiany w dyskursie wokół sztuki publicznej oraz prześledzić ewolucje różnych strategii interwencyjnych na przestrzeni kilku dekad historii sztuki.

W części czwartej w centrum refleksji staje obraz: fotografia miasta i miasto w fotografii. Propozycje różnych spojrzeń na dyskurs fotografii i o fotografii przedstawiają autorzy tacy jak John Tagg i Graham Clarke. Z perspektywy rozwiniętej i ugruntowanej już refleksji teoretycznej na temat fotografii Molly Nesbit wraca do paryskiego cyklu Atgeta, a Colin Westerbeck przygląda się fotografii w Stanach w drugiej połowie XX wieku. Miasto wciąż przyciąga uwagę obiektywu fotograficznego, będąc fascynującym tematem coraz to nowych eksperymentów artystycznych i obrazowych wypowiedzi o nowoczesnej kulturze.

Ostatnią część rozpoczyna szkic Andrzeja Gwoździa, syntetyzujący stulecie współistnienia kina i miasta. Medioznawca wprowadza w krajobraz miasta-kina również nowe media, budujące przestrzenie interaktywne, symulacyjne i immersyjne, nałożone na fizyczną tkankę architektoniczną. W dalszej kolejności czytelnik napotyka m. in. socjologiczne ujęcie oddziaływań displejów na fasadach budynków (John Döring) czy też należący już do kanonu medioznawstwa tekst Lwa Manovicha „Poetyka powiększonej przestrzeni”. Na uwagę zasługuje również artykuł Anne Friedberg o kinowych aspektach wystaw sklepowych. Jak dowodzą szkice zgromadzone w końcowej części antologii, miasto wchłania w siebie każdą nową technologię i włącza ją w swe struktury fizyczne i duchowe, tworząc nowe metafory relacji ze sztuką.

Na końcu tomu czytelnik znajdzie rzetelnie opracowany słownik pojęć i nazw własnych, jakie pojawiają się w poszczególnych artykułach. Wyczerpująco wyjaśnione hasła dostarczają niezbędnego kontekstu historycznego dla bardzo zróżnicowanego przecież wyboru tekstów, powstałych często w znaczących momentach dla nowoczesnej kultury miejskiej.

„Miasto w sztuce – sztuka miasta” stanowi zbiór o nieocenionej wartości dla wszystkich zainteresowanych współczesną refleksją o skomplikowanych powiązaniach między miastem a sztuką. Antologia przybliża polskiemu czytelnikowi artykuły o kluczowym znaczeniu dla światowego dyskursu antropologicznego o mieście. Co więcej, przedstawia je w poszerzonym kontekście obfitości tematów oraz dokładnych wskazań bibliograficznych, dzięki czemu jest zarazem akademickim kompendium najważniejszych nurtów myśli oraz inspirującym zbiorem analiz, podejmujących różne aspekty związku sztuki i miasta. Jej lektura z pewnością pobudzi do tworzenia nowych metonimii, by uchwycić kolejne powiązania między różnorodnymi praktykami artystycznymi a codziennością współczesnego życia w mieście.

„Miasto w sztuce – sztuka miasta”. Pod redakcją Ewy Rewers. Universitas. Kraków 2010 [seria: „Horyzonty Nowoczesności”, t. 84].