ArtPapier

Tak, jak na pierwszy rzut oka mówienie czy pisanie o miłości i na temat miłości (szczególnie to naukowe) wydaje się być zadaniem dziecinnie prostym – bo przecież jest to temat opracowywany od zarania dziejów, obecny pod każdą szerokością geograficzną, w każdym momencie historycznym i w każdych okolicznościach – tak też jest ono dalece skomplikowane. Bo jak ująć w jakiekolwiek ramy czy poddać jakiejkolwiek klasyfikacji zjawisko, uczucie, relację, kosmiczną siłę, pragnienie, pożądanie, erosa, a może agape (niepotrzebne skreślić) stanowiące z jednej strony immamentną część ludzkiej egzystencji, z drugiej zaś będące zagadnieniem wielowymiarowym, stale ewoluującym, podatnym na wpływy i zmiany, uzależnionym od określonych kontekstów i modeli: kulturowych, narodowych, społecznych albo politycznych. Miłość więc (z implikującym przez to pojęcie całym wachlarzem znaczeń), mimo iż towarzyszy nam od zawsze, pozostaje wciąż nie do końca zbadana, a jak wiadomo, wszystko to, co niesie za sobą pierwiastek tajemniczości czy nieprzenikliwości, wzbudza jeszcze większe zainteresowanie. Nie dziwi zatem, że ów temat jest od wieków poddawany refleksji wszelakiej, w tym tej naukowej czy popularnonaukowej – od filozoficznej i teologicznej, przez psychologiczną, literaturoznawczą czy kulturoznawczą, aż po biologiczną i przyrodniczą. Zagadnienie miłości stanowi też źródło inspiracji i motywów dla wielu artystów, wśród których silną grupę stanowią mistrzowie słowa. Jak niezwykle trafnie zauważa Dejan Ajdačić: „Rzeki płyną, ludzie się rodzą i umierają, papier żółknie, a miłość wciąż na nowo kusi pisarzy” (s. 153).

Kilka miesięcy temu nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego ukazała się publikacja cytowanego powyżej serbskiego teoretyka i krytyka literatury, folklorysty i etnolingwisty, badacza kontrastywnej kulturologii słowiańskiej: „ErotoSlavia. O miłości i erotyce w literaturach słowiańskich”. Głównym bohaterem swojej książki uczynił Ajdačić właśnie miłość. Na przykładzie utworów literackich wybranych ze słowiańskiego dziedzictwa starał się on zilustrować jej różne oblicza. Na studium składa się 19 artykułów ukazujących się głównie w latach 2001-2016 (tylko dwa opublikowane były wcześniej, tj. w latach 80. XX wieku – jeden w 1986, a drugi w 1989 roku) na łamach wielu czasopism naukowych oraz monografii wieloautorskich wydawanych tak w Serbii, jak i innych krajach słowiańskich. Zebrane teksty opatrzone zostały wstępem autorstwa Bogdana Trochy, zaś przetłumaczone przez Milana Pupezina, Miłosza Waligórskiego, Ewelinę Chacię oraz Tomasza Kwokę.

W pierwszej kolejności uwagę zwraca sam koncept publikacji. Chociaż na pozór artykuły sprawiają wrażenie zupełnie odrębnych, zamkniętych analiz, czasem poświęconych bardzo wąskim zagadnieniom, to ich bez wątpienia nieprzypadkowy układ – szkice uszeregowano w porządku chronologicznym zgodnym z czasem powstania interpretowanych utworów – powoduje, że tworzą komplementarną całość. W ten sposób mamy okazję doświadczyć wielowymiarowości interesującego nas uczucia, przyjrzeć się jego skomplikowanej naturze, a także zmianom percepcji i dyskursów jemu towarzyszących na przestrzeni kolejnych epok. Jak konstatuje autor publikacji: „(…) dzieła literackie poświęcone miłości wyrażają przekonania, obsesje, przyzwyczajenia, zakazy i obawy swej epoki związane z miłością fizyczną, pozostawiając pisemne świadectwa o przyzwyczajeniach, moralności i niemoralności, wstydzie i rozpuście, zachowując dla przyszłych pokoleń charakterystyczne dla swego czasu wypowiedzi o pożądaniu, ekstazie i zaspokajaniu” (s. 235). Rozważania Ajdačicia otwiera jeden z obszerniejszych artykułów poświęcony poezji petrarkistów, w tym jej słynnemu dubrownickiemu modelowi, zamyka natomiast namysł nad słowiańską fantastyką futurystyczną. Pewien niedosyt może pozostawiać jedynie brak chociażby jednego lapidarnego tekstu poświęconego dziełu(-om) barokowym (pojawia się jedynie zdawkowe nawiązanie w drugim artykule) czy oświeceniowym. Wówczas studium – w przyjętej koncepcji – można by uznać za niemal kompletne. Nie umniejsza to jednak faktu, iż zaprezentowana nam publikacja stanowi inspirującą lekturę, ukazującą wizje miłości i erotyki w przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości.

Podkreślenia wymaga fakt, iż Ajdačić poddaje analizie nie tylko utwory należące do literatury serbskiej, czy nawet szerzej – południowosłowiańskiej (jemu naturalnie najbliższej), ale także zachodnio- i wchodniosłowiańskiej. Wśród interpretowanych tekstów znajdziemy więc dzieła pisarzy chorwackich, serbskich oraz bułgarskich, ponadto czeskich i polskich, jak również rosyjskich i ukraińskich. Oprócz bogatego i różnorodnego, chociażby pod względem genologicznym, materiału źródłowego zainteresowanie wzbudza także wielość nawiązań intertekstualnych oraz zręczne wykorzystanie wiedzy z zakresu m.in. filozofii, teologii, psychologii, antropologii czy etnologii. Utwory belles-lettres stanowią jedynie punkt wyjścia do szerszych rozważań na temat miłości i jej rozlicznych wymiarów uwarunkowanych pryncypium epoki, kręgiem kulturowym, językowym bądź społecznym. Wyraźnie można więc zaobserwować, iż pojęcie miłości ulegało w literaturze istotnym modyfikacjom – od dyskursów wzniosłych, wręcz uduchowionych po te przełamujące wszelkie tabu, ocierające się o perwersję czy wręcz pornografię; dostrzec można także odmienność (lub jej brak) ujęcia miłości i erotyki w porównaniu z literaturami innych obszarów językowych lub kulturowych.

Interesujące są więc w tym kontekście m.in. komparatystyczne zestawienie prac włoskich, francuskich oraz chorwackich petrarkistów (w tym uwypuklenie swoistości dubrownickiej poezji miłosnej: imitowanie, a nie kopiowanie twórczości Petrarki i jego naśladowców, brak realizacji w sonecie, nierzadkie problemy z odczytywaniem przez odbiorców ironii), zwrócenie uwagi na specyfikę danej literatury narodowej, np. poprzez wykorzystywanie dzieł literackich do kamuflowania przed cenzurą niepożądanych treści lub powielania stereotypów (np. antytetyczne zestawianie Polek i Rosjanek, eksponowanie negatywnych cech innych a pozytywnych swoich) czy też czerpanie motywów z folkloru i literatury ludowej. Niezwykle zajmujące są artykuły poświęcone belgradzkim nadrealistom („Belgradzki nadrealizm i miłość” [s. 93-153] oraz „Organopoetyka zmysłowego ciała w dziełach belgradzkich nadrealistów (do 1932 roku)” [s. 155-165]) oraz współczesnym („Niezwykłe przemiany ciała w prozie erotycznej współczesnych pisarzy słowiańskich (Winniczuk, Aćin, Jastrun, Goralik i Kuzniecow)” [s. 225-234], „Ciało erotyczne i codzienność w twórczości współczesnych pisarzy słowiańskich” [s. 235-245]), a przede wszystkim zaś futurystycznym wizjom miłości („Miłość przyszłości w słowiańskiej futurofantastyce” [s. 247-267], „Modyfikatory ciała erotycznego w słowiańskiej fantastyce futurystycznej” [s. 269-273]).

Przywołując serbskich nadrealistów, Ajdačić akcentuje ich świadomość konieczności zmiany ustalonych wcześniej paradygmatów społeczno-kulturowych – zdaniem pisarzy: „(…) wolność seksualna jest potrzebna i konieczna. Wolność seksualna przedstawiana jest jako możliwość sięgnięcia po zabronione (…)” (s. 117); co więcej, „zarzucając mieszczańskiej miłości brak miłości i brak autentyczności, nadrealiści dążyli do jawnego i pełnego poddania się zmysłowości. (…) wierzyli w zwycięstwo wzniosłej miłości nad mrocznym życiem” (s. 123) – przy czym jednocześnie zarzuca im zbytnią powściągliwość w artystycznej realizacji własnych założeń teoretyczno-programowych: „Mimo buntu, deklarowanego i akcentowanego w tekstach teoretycznych, tekstach literackich pozostają wstydliwymi referentami spraw zakazanych bez wchodzenia w pikanterię dzikiej miłości” (s. 132); „Mimo że programowe teksty nadrealistów pretendują do prowokacji, gwałtownie atakując drobnomieszczańską moralność, teksty fikcyjne oraz te, które wyrażają podświadome treści psychiczne, wypadają jeszcze mniej przekonująco” (s. 165). Serbski badacz, analizując twórczość przełomu XX i XXI, zwraca uwagę, iż niejednokrotnie w pisarstwie słowiańskich literatów i ich wizjach motywów erotycznych czy seksualności uwidaczniają się pierwiastki autorskie. Trafnie jednak – obierając za punkt wyjścia lub odniesienia własne spostrzeżenia i doświadczenia – diagnozują oni najistotniejsze zmiany w postrzeganiu i obrazowaniu miłości oraz wpływają na kształtowanie wzorców zachowań, wartości moralnych i dostarczają przykładów miłosnej etykiety. Kreowany w utworach świat ulega modyfikacji paralelnie z ewoluującą rzeczywistością pozatekstową, percypując postępującą globalizację, transformacje polityczno-gospodarcze, upadki systemów, ale także zmianę roli i pozycji kobiet, a nawet materialną wartość pęknięcia ich moralności: „(…) upadek kobiet ze Wschodu na Zachodzie ma swoją wartość pieniężną” (s. 214).

W ostatniej części publikacji Ajdačić odwołuje się do dzieł tematyzujących rozważania o miłości przyszłości zawarte w fantastyce popularnonaukowej i futurystycznej. Dokonując analizy utworów kilkunastu różnych pisarzy (m.in. Stanisława Lema, Slobodana Ćuricicia, Linora Goralika, Sergieja Kuzniecowa, Iliji Bakicia) wskazuje najważniejsze aspekty ich tekstów, tworząc własną klasyfikację opartą na kryterium tematyczno-motywacyjnym. Przyglądając się chociażby tylko nazwom kategorii wyznaczonych przez serbskiego badacza (zmiana anatomii i fizjologii człowieka, miłość z lalkami do zaspokajania seksualnego, zmiana miejsca miłości w wartościach społecznych, kontrola i ograniczenie, erotyzacja, zwielokrotniona tożsamość i miłość czy miłość z istotami z innych światów), łatwo zauważyć kierunek, w którym zmierzają twórcy słowiańskiej futurofantastyki: „Zgodnie z wizjami tych autorów, miłość będzie odgrywać ważniejszą rolę w życiu ludzi przyszłości. Erotyczne doświadczenia ludzi poszerzą się kosztem anatomicznych lub fizjologicznych zmian, stosowania narkotycznych lub farmakologicznych preparatów do wzmacniania odczuć, używania cyber- i wirtualnych kochanków” (s. 267). Ajdačić wskazuje także dalsze „perspektywy urzeczywistniania projekcji pisarzy fantasy” [s. 273] związane m.in. z rozwojem przemysłu pornograficznego czy zapotrzebowaniem społecznym władzy, a także prognozuje, iż badania psychologiczne i biotechnologiczne mogą wpłynąć na kształt przyszłej zmodyfikowanej seksualności.

O tym jednak, w którą stronę podążą literackie wizje miłości oraz czy przewidywania serbskiego badacza znajdą swe potwierdzenie w przyszłości, przekonamy się dopiero za kilka, a może nawet kilkanaście lat. Zanim to jednakże nastąpi, warto już teraz sięgnąć po prezentowaną publikację, chociażby po to, by sobie przypomnieć, że miłość tak, jak w życiu, tak i w literaturze niejedno ma oblicze.

Dejan Ajdačić: „ErotoSlavia. O miłości i erotyce w literaturach słowiańskich”. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź 2019.

Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego.
Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury.