„Metaforyczność w dyskursie genderowym polskiego literaturoznawstwa po 1989 roku” Katarzyny Lisowskiej była jedną z najbardziej wyczekiwanych przeze mnie pozycji traktujących o gender. Po fantastycznym literackim doświadczeniu z książką „Katastrofy odmieńców” Tomasza Kaliściaka (Katowice 2011), do której zresztą autorka także się odwołuje, odczuwałam niedające się ujarzmić zaciekawienie nietuzinkową perspektywą badawczą, mającą na celu przeanalizowanie roli metafory przez pryzmat gender (równie oryginalna jest oprawa graficzna, jakże wymowna w swojej prostocie, szczególnie w kontekście „afery bananowej” z 2019 roku). Zgodnie z informacjami podanymi przez badaczkę część refleksji zawartych w tekście nawiązuje do rozważań towarzyszących przygotowywaniu dysertacji doktorskiej (zob. s. 13). Liczne artykuły naukowe autorstwa Lisowskiej, również anglojęzyczne, pozwoliły przypuszczać, że literaturoznawczyni bardzo skrupulatnie zgłębiła tajniki genderowego dyskursu.

Lektura od pierwszych stron utwierdza w przekonaniu o autentyczności tej hipotezy; często występujące odnośniki do literatury – zarówno polskiej, jak i światowej – wzbogacone komentarzami autorki, które uwypuklają głębię refleksji nad podejmowanymi zagadnieniami, czynią optykę zastosowaną przez Lisowską maksymalnie holistyczną. Co istotne, pozycja niniejsza, choć szerokim echem odbije się zapewne głównie wokół literaturoznawców i literaturoznawczyń związanych z gender studies, ma szansę zainteresować tą gałęzią badawczą także osoby dopiero rozpoczynające swoją przygodę z tematyką płci kulturowej; przypuszczenie to wolno uzasadnić chirurgiczną precyzją w opisywaniu aktualnego stanu badań przez Lisowską, która dokonała spektakularnej wręcz w swej spójności eksplikacji pojęciowej, charakteryzacji nurtów, przybliżenia relacji dyskursu genderowego z perspektywami lesbian czy queer (nie stroniąc jednocześnie od wątków związanych z upolitycznieniem kategorii gender), by następnie płynnie przejść do omówienia w tym kontekście zagadnienia metafory.

Chcąc wprowadzić odbiorców i odbiorczynie w podejmowaną tematykę, Lisowska w pierwszej części swojej pracy dokonuje kompleksowego przeglądu literatury poświęconej gender i kategoriom z tym terminem związanym. Nie zabrakło tu zarówno nazwisk dobrze zakorzenionych w badaniach nad płciowością, jak i autorów prac mniej znanych, co pokazuje wnikliwość Lisowskiej i wytrwałość w poszukiwaniu nowych literackich szlaków. Badaczka stosuje wprawdzie czasem uogólnienia lub świadomie rezygnuje z omawiania niektórych kwestii nasuwających się na myśl w trakcie podejmowania prób pogłębionej analizy literackich reprezentacji gender (jak np. zwrot analny), jednak wszystkie zabiegi są intencjonalne i gruntownie przemyślane; aspekty te zostały omówione w przypisach oraz w części bezpośrednio poprzedzającej zakończenie pracy, w związku z czym autorce nie można zarzucić w żadnej sferze niekonsekwencji.

W drugim i trzecim rozdziale Lisowska wprowadza czytelników i czytelniczki w zagadnienia związane z metaforycznością w odniesieniu do kategorii gender. Mając na uwadze, jak szerokie jest pojęcie metafory – zresztą autorka proponuje właśnie takie jej postrzeganie – Lisowska dokonuje klasyfikacji (opisuje m.in. w wybranym kontekście metafory ruchu, śledztwa itp.), co czyni jej rozważania bardziej selektywnymi. Jak w pierwszej części pracy, poświęconej głównie wykładni pojęć i specyfiki nurtów związanych z gender, tak i tutaj literaturoznawczyni odwołuje się do imponującej wręcz liczby prac – Kosofsky Sedgwick, Germana Ritza, Błażeja Warkockiego i wielu innych, nie lękając się jednocześnie podjęcia polemiki z uznanymi w świecie nauki stanowiskami wybitnych badaczy: należy tu wymienić Jacques’a Lacana i Lee Edelmana. Swoje rozważania autorka wzbogaciła „Dygresją o »wędrujących« pojęciach (kategoriach)”, uznając, że są one „bardzo istotnymi elementami” (s. 267) omawianego przez nią dyskursu.

Nawet jeżeli w wywodzie Lisowskiej pojawiają się luki, badaczka uzasadnia przyczyny, dla których nie wszystkie interesujące ją kwestie zostały poruszone. Czasami owa literacka „zapobiegliwość” razi w kontekście klarowności i przystępności czytanego tekstu. Rozumiem jednak ów zamysł, nawet jeżeli przytaczane argumenty na rzecz zasadności zaistniałych niedopowiedzeń nie zawsze mnie przekonują: mam tu na myśli w szczególności enigmatyczne komentarze w przypisach, informujące czytających, że ominięcie bądź skrótowe opisanie niektórych aspektów było konieczne – przy czym należy zaznaczyć, że praca nie jest szczególnie obszerna. Uważam też, że znaczna część uwag zawartych w – bardzo rozbudowanych – przypisach mogłaby stanowić integralne ogniwo tekstu głównego.

Podsumowanie, w ramach którego moje rozważania na temat „Metaforyczności w dyskursie genderowym…” przybiorą ostateczny kształt, stanowiący wyraz uznania dla omawianej lektury, pozwolę sobie zwieńczyć osobistą uwagą: prowadzone przez Lisowską analizy poparte są cudownie niezmąconą konsekwencją w stosowaniu feminatywów. Jako czytelniczka i muzyczka, wielką wagę przywiązująca do warstwy brzmieniowej słowa, składam hołd „metaforolożkom” (s. 106), które wprawiły mnie w obezwładniający zachwyt.

Tym bardziej interesujący wydaje mi się przypis szósty na stronie jedenastej, w którym Lisowska dziękuje „Studentkom i Studentkom uczestniczącym w konserwatorium »Dyskurs genderowy w literaturoznawstwie«”; bez względu na fakt, czy autorka intencjonalnie pragnęła rozgraniczyć słuchaczki niezwiązane z konserwatorium i jego uczestniczki, czy zakradła się tu urocza literówka, widoczne jest dążenie do nadania swoim rozważaniom spersonalizowanego charakteru; badaczka podkreśla zresztą istotę „uwrażliwiania” i „prowadzenia dialogu z rzeczywistością literacką i pozaliteracką” (s. 102).

Z całą pewnością – uwrażliwia. Pozycja Katarzyny Lisowskiej to nie tylko rzetelnie przygotowane kompendium, przeznaczone zarówno dla specjalistów w zakresie gender, jak i osób pragnących dopiero zagłębić się w tę tematykę, ale też publikacja dla wszystkich „wrażliwych” (co zresztą sugeruje dedykacja na początku książki), żywo zainteresowanych przemianami kulturowymi w zakresie postrzegania płciowości w Polsce.

Katarzyna Lisowska: „Metaforyczność w dyskursie genderowym polskiego literaturoznawstwa po 1989 roku”. Wydawnictwo Universitas. Kraków 2019.