ISSN 2658-1086
KANONY I PRZEMIESZCZENIA (RYSZARD KOZIOŁEK: 'WIELE TYTUŁÓW')
POEZJA RATUNKIEM DLA ŚWIATA (JULIA FIEDORCZUK: 'INNE MOŻLIWOŚCI - O POEZJI EKOLOGII I POLITYCE')
CÓŻ PO TRANSIE, CZYLI MYŚLEĆ W POSTCZASACH O NADMIARZE BYTU ('CEZARY WODZIŃSKI IN MEMORIAM')
RADYKALNIE GŁUPIE PYTANIA (JAROSŁAW MAREK RYMKIEWICZ: 'DO SNOWIA I DALEJ')
F JAK FRAZEOLOGIA (ANNA KAMIŃSKA-MIESZKOWSKA: 'NA KOŃCU JĘZYKA. FRAZEOLOGIA I PRZYSŁOWIA')
POEZJA RATUNKIEM DLA ŚWIATA (JULIA FIEDORCZUK: 'INNE MOŻLIWOŚCI - O POEZJI EKOLOGII I POLITYCE')
A
A
A
Tam, gdzie Bug łączy się z Narwią, Julia Fiedorczuk pisze o poezji i ekologii. Znana poetka, pisarka, tłumaczka, a wreszcie badaczka i popularyzatorka ekokrytyki na gruncie polskim w latach 2013-2017 przeprowadziła rozmowy z sześcioma poetami i poetkami amerykańskimi, które zostały wydane przez Wydawnictwo Naukowe Katedra. „Inne możliwości – o poezji ekologii i polityce. Rozmowy z amerykańskimi poetami” są książką, która wydaje się być przedłużeniem „Cyborga w ogrodzie”. Kończył się on aneksem zawierającym wywiady z czterema osobami, które nieodmiennie kojarzą się z ruchem ekokrytycznym: Adamem Dickinsonem, Lawrencem Buellem, Gregiem Garrardem i Jonathanem Skinnerem. W najnowszej książce związanej z Uniwersytetem Warszawskim badaczki możemy przeczytać rozmowy z W.S. Merwinem, Garym Snyderem, Brendą Hillman, Forrestem Ganderem, Evie Shockley i Camille Dungy.
Wywiady, które Fiedorczuk od lat przeprowadza z poetami w większości nieznanymi szerzej polskiej publiczności, mają kilka funkcji. Po pierwsze, wywiady te w większości przypadków są pierwszym spotkaniem polskiego czytelnika z danym twórcą. Z tego zapewne względu Fiedorczuk w „Innych możliwościach…” zdecydowała się na krótką charakterystykę każdego z rozmówców. Zarysowanie życiorysu poetów pozwala na uświadomienie odbiorcy, do jak różnych generacji należą, a wprowadzenie zainteresowań i podsumowania dotychczasowej twórczości przybliża ich sylwetki artystyczne. Jest to o wiele lepsza strategia niż w przypadku wywiadów dołączonych jako aneks do „Cyborga w ogrodzie”, gdzie takiej charakterystyki rozmówcy wyraźnie brakowało, a kolejne wywiady wprowadzano bez słowa komentarza.
Fiedorczuk stara się nie używać terminów „ekopoezja” i „poezja ekologiczna”, te tendencje określa bardziej jako „zwrot ekologiczny”. Jak pisze we wstępie, dwa pierwsze terminy „wiążą się z próbami wyodrębnienia pewnego nowego gatunku czy też podgatunku wiersza »ekologicznego«” (s. 14). Badaczka preferuje rozmowę o ekopoetyce, o przemianie wyobraźni poetyckiej w dobie antropocenu, do czego można także przypisać powszechne zainteresowanie twórców tematyką ekologiczną.
Niechęć Fiedorczuk do tworzenia ekoneologizmów podziela Gary Snyder, który opisuje to tak: „Lubię słowo oikos, które stanowi podstawę zarówno słowa »ekologia«, jak i »ekonomia«. Moim zdaniem ekopoezja to nic szczególnego, chodzi po prostu o to, że skupiamy się na czymś, czym poezja od zawsze i tak się zajmowała. Jak już mówiłem, prawdziwie artystyczne spojrzenie obejmuje szerokie horyzonty. Prawdziwa sztuka jest wrażliwa nie tylko na bezpośrednie, ludzkie, egoistyczne potrzeby, przez cały czas zważa na marginesy i krawędzie” (s. 64).
Tytuł książki jest nawiązaniem do pracy innej z rozmówczyń, Brendy Hillman, która pisała o innych możliwościach wykorzystania języka. Fiedorczuk z kolei za największe wyzwanie naszych czasów uznaje „wyobrażenie sobie »innych możliwości« dla świata – innych niż postępujące wyniszczenie systemów podtrzymujących życie na Ziemi i pogłębiająca się przepaść ekonomiczna między bogatymi i biednymi” (s. 27).
Przypominając, że według ekokrytyków kryzys ekologiczny jest przede wszystkim kryzysem wyobraźni, Fiedorczuk podkreśla ważkość roli poezji w budowaniu nowej kultury, pozbawionej elementów destrukcyjnych. Wybór rozmówców wyjaśnia tym, że każdy z nich przyczynił się w istotnej mierze do rozwoju badań nad ekspresyjnymi, intelektualnymi i transformacyjnymi możliwościami języka, a które, według Haryette Mullen, można nieskrępowanie prowadzić w ramach twórczości poetyckiej (zob. s. 27).
Elementem łączącym wszystkie rozmowy jest nie tylko szczególna dbałość o poza ludzką przyrodę, ale także aktywizm. W badaniach Fiedorczuk te kwestie nierozerwalnie łączą się z poezją. Widać to wyraźnie, gdy pisarka pyta W.S. Merwina: „Po co w takim razie poezja? Przecież poezja nie może uratować świata”, na co on odpowiada: „Cóż uważam, że poezja ratuje świat. Przez cały czas. Wyobraźnia ratuje świat. Poezja wypływa z zagadki, z tego, co niemożliwe do wypowiedzenia” (s. 39).
Refleksja na temat poezji jest trzonem wszystkich rozmów zebranych w tomie. Forrest Gender porusza sprawę poezji jako rodzaju praktyki etycznej i podkreśla jej wpływ na życie ludzi. Evie Schockley z kolei dużo miejsca poświęca temu, jak poezja zmienia ludzi, pozwala „przemyśleć i przedefiniować swoje przekonania i priorytety” (s. 130). Podkreśla, że nie powinniśmy skupiać się na tym, czego poezja nie może zrobić (np. nie odnosi natychmiastowych skutków politycznych), a za to zastanowić się, co leży w obszarze jej możliwości. Jak mówi Schockley: „Poezja to jedna z ważnych przestrzeni, gdzie powstaje zmiana (także zmiana polityczna), ponieważ kładzie nacisk na obserwację, analizę i wyrażenie najbardziej skomplikowanych, jak i najprostszych zjawisk i sytuacji. Łączy czucie z myśleniem, a te z kolei – z działaniem” (s. 131). Najmłodsza z rozmówców Camille Dungy podkreśliła, że ważną funkcją poezji jest zwiększanie możliwości poznawczych. „Dobra poezja sprawia, że zauważamy o wiele więcej. Wiersz, na niewielkiej przestrzeni, zachęca nas do zaangażowania wszystkich zmysłów, dostrzeżenia rozmaitych połączeń logicznych i emocjonalnych i wielu innych rzeczy. (…) Dzięki poezji wiemy o świecie więcej, ponieważ poezja sprawia, że więcej z niego wychwytujemy” (s. 153-154).
Rozmowy, jak sugeruje podtytuł, nieustannie krążą wokół polityki, ekologii i ich związków z poezją. Książka daje więc możliwość porównania poglądów poetów polskich i amerykańskich na tak istotne dla ekokrytyki kwestie, co może być szczególnie istotne dla badaczy tego nurtu w Polsce.
Główny zarzut, jaki nasuwa się w stosunku do tej pozycji, to jej niezadowalająca objętość – 174 strony tekstu z dużą ilością światła i dużą czcionką pozostawiają niedosyt. Jednak możemy mieć nadzieję, że Fiedorczuk będzie kontynuowała rozmowy z poetami i wkrótce przedstawi polskim czytelnikom kolejnych twórców zza oceanu.
Wywiady, które Fiedorczuk od lat przeprowadza z poetami w większości nieznanymi szerzej polskiej publiczności, mają kilka funkcji. Po pierwsze, wywiady te w większości przypadków są pierwszym spotkaniem polskiego czytelnika z danym twórcą. Z tego zapewne względu Fiedorczuk w „Innych możliwościach…” zdecydowała się na krótką charakterystykę każdego z rozmówców. Zarysowanie życiorysu poetów pozwala na uświadomienie odbiorcy, do jak różnych generacji należą, a wprowadzenie zainteresowań i podsumowania dotychczasowej twórczości przybliża ich sylwetki artystyczne. Jest to o wiele lepsza strategia niż w przypadku wywiadów dołączonych jako aneks do „Cyborga w ogrodzie”, gdzie takiej charakterystyki rozmówcy wyraźnie brakowało, a kolejne wywiady wprowadzano bez słowa komentarza.
Fiedorczuk stara się nie używać terminów „ekopoezja” i „poezja ekologiczna”, te tendencje określa bardziej jako „zwrot ekologiczny”. Jak pisze we wstępie, dwa pierwsze terminy „wiążą się z próbami wyodrębnienia pewnego nowego gatunku czy też podgatunku wiersza »ekologicznego«” (s. 14). Badaczka preferuje rozmowę o ekopoetyce, o przemianie wyobraźni poetyckiej w dobie antropocenu, do czego można także przypisać powszechne zainteresowanie twórców tematyką ekologiczną.
Niechęć Fiedorczuk do tworzenia ekoneologizmów podziela Gary Snyder, który opisuje to tak: „Lubię słowo oikos, które stanowi podstawę zarówno słowa »ekologia«, jak i »ekonomia«. Moim zdaniem ekopoezja to nic szczególnego, chodzi po prostu o to, że skupiamy się na czymś, czym poezja od zawsze i tak się zajmowała. Jak już mówiłem, prawdziwie artystyczne spojrzenie obejmuje szerokie horyzonty. Prawdziwa sztuka jest wrażliwa nie tylko na bezpośrednie, ludzkie, egoistyczne potrzeby, przez cały czas zważa na marginesy i krawędzie” (s. 64).
Tytuł książki jest nawiązaniem do pracy innej z rozmówczyń, Brendy Hillman, która pisała o innych możliwościach wykorzystania języka. Fiedorczuk z kolei za największe wyzwanie naszych czasów uznaje „wyobrażenie sobie »innych możliwości« dla świata – innych niż postępujące wyniszczenie systemów podtrzymujących życie na Ziemi i pogłębiająca się przepaść ekonomiczna między bogatymi i biednymi” (s. 27).
Przypominając, że według ekokrytyków kryzys ekologiczny jest przede wszystkim kryzysem wyobraźni, Fiedorczuk podkreśla ważkość roli poezji w budowaniu nowej kultury, pozbawionej elementów destrukcyjnych. Wybór rozmówców wyjaśnia tym, że każdy z nich przyczynił się w istotnej mierze do rozwoju badań nad ekspresyjnymi, intelektualnymi i transformacyjnymi możliwościami języka, a które, według Haryette Mullen, można nieskrępowanie prowadzić w ramach twórczości poetyckiej (zob. s. 27).
Elementem łączącym wszystkie rozmowy jest nie tylko szczególna dbałość o poza ludzką przyrodę, ale także aktywizm. W badaniach Fiedorczuk te kwestie nierozerwalnie łączą się z poezją. Widać to wyraźnie, gdy pisarka pyta W.S. Merwina: „Po co w takim razie poezja? Przecież poezja nie może uratować świata”, na co on odpowiada: „Cóż uważam, że poezja ratuje świat. Przez cały czas. Wyobraźnia ratuje świat. Poezja wypływa z zagadki, z tego, co niemożliwe do wypowiedzenia” (s. 39).
Refleksja na temat poezji jest trzonem wszystkich rozmów zebranych w tomie. Forrest Gender porusza sprawę poezji jako rodzaju praktyki etycznej i podkreśla jej wpływ na życie ludzi. Evie Schockley z kolei dużo miejsca poświęca temu, jak poezja zmienia ludzi, pozwala „przemyśleć i przedefiniować swoje przekonania i priorytety” (s. 130). Podkreśla, że nie powinniśmy skupiać się na tym, czego poezja nie może zrobić (np. nie odnosi natychmiastowych skutków politycznych), a za to zastanowić się, co leży w obszarze jej możliwości. Jak mówi Schockley: „Poezja to jedna z ważnych przestrzeni, gdzie powstaje zmiana (także zmiana polityczna), ponieważ kładzie nacisk na obserwację, analizę i wyrażenie najbardziej skomplikowanych, jak i najprostszych zjawisk i sytuacji. Łączy czucie z myśleniem, a te z kolei – z działaniem” (s. 131). Najmłodsza z rozmówców Camille Dungy podkreśliła, że ważną funkcją poezji jest zwiększanie możliwości poznawczych. „Dobra poezja sprawia, że zauważamy o wiele więcej. Wiersz, na niewielkiej przestrzeni, zachęca nas do zaangażowania wszystkich zmysłów, dostrzeżenia rozmaitych połączeń logicznych i emocjonalnych i wielu innych rzeczy. (…) Dzięki poezji wiemy o świecie więcej, ponieważ poezja sprawia, że więcej z niego wychwytujemy” (s. 153-154).
Rozmowy, jak sugeruje podtytuł, nieustannie krążą wokół polityki, ekologii i ich związków z poezją. Książka daje więc możliwość porównania poglądów poetów polskich i amerykańskich na tak istotne dla ekokrytyki kwestie, co może być szczególnie istotne dla badaczy tego nurtu w Polsce.
Główny zarzut, jaki nasuwa się w stosunku do tej pozycji, to jej niezadowalająca objętość – 174 strony tekstu z dużą ilością światła i dużą czcionką pozostawiają niedosyt. Jednak możemy mieć nadzieję, że Fiedorczuk będzie kontynuowała rozmowy z poetami i wkrótce przedstawi polskim czytelnikom kolejnych twórców zza oceanu.
Julia Fiedorczuk: „Inne możliwości – o poezji ekologii i polityce. Rozmowy z amerykańskimi poetami”. Wydawnictwo Naukowe Katedra. Gdańsk 2019.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |