Po pierwsze: widz

Skamandryci to grupa literacka dwudziestolecia, która znana jest głównie ze swej aktywności poetyckiej, nieco mniej z twórczości scenicznej. Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Jana Lechonia, Jarosława Iwaszkiewicza i Kazimierza Wierzyńskiego zjednoczyły wspólne poglądy na literaturę, a także szczególny moment dziejowy w historii Polski i wynikający z niego entuzjazm twórczy. Wszystko to przyczyniło się do zmiany modelu literatury i sztuki. Co więcej, twórców połączyło przekonanie o istocie kontaktu z odbiorcami, czyniąc z czytelnika/widza najważniejsze kryterium pisarskich dokonań grupy. Scena była bowiem dla skamandrytów miejscem prezentacji tekstów literackich, źródłem inspiracji twórczej i areną międzypokoleniowej dyskusji.

Właśnie na teatralnej działalności skamandrytów skupia się Joanna Warońska w książce „Komedia na miarę. Skamandryci w teatrze”. Jak zaznacza we wstępie autorka – publikacja jest rezultatem prac nad projektem „Komedia według skamandrytów” sfinansowanym ze środków Narodowego Centrum Nauki. Z niektórymi wynikami badań odbiorca mógł się już więc spotkać w czasopismach naukowych. Książka zawiera jednak szereg załączników, które sytuują tekst w kręgu tematycznych odniesień, czyniąc z twórczości komediowej skamandrytów wielokontekstową rozmowę na temat komedii w ogóle, a przede wszystkim rozwoju tego gatunku w międzywojniu. Prezentowana publikacja nie jest bowiem jedynie zdaniem relacji z teatralnych dokonań skamandrytów, ale żywą dyskusją, w której głos mają sami bohaterowie – jako autorzy recenzji, publicznych i prywatnych wypowiedzi, a wreszcie samych tekstów dramatów. Narracja Warońskiej nieustannie urozmaicana jest bowiem cytatem. Autorka od samego tekstu komedii płynnie przechodzi do istotnego dla niego kontekstu. Całość natomiast znajduje się w ramach genologicznego wykładu, rzetelnie popartego teorią literatury.

Autorka publikacji przypomina, że dla skamandrytów istotne były możliwość wymiany myśli, przebywanie wśród ludzi, bezpośredni kontakt z odbiorcami. To z potrzeby dzielenia się twórczymi dokonaniami otwarto przecież kawiarnię Pod Picadorem i wydawano miesięcznik „Skamander”. Idea wymiany doświadczeń najwyraźniej przyświecała jednak teatralnej aktywności warszawskich artystów, którzy bez reszty pochłonięci byli organizowaniem estradowych widowisk, takich jak szopki, kabarety, komedie muzyczne czy wodewille. Niejednokrotnie skamandryci piastowali też dyrektorskie lub kierownicze stanowiska w teatrze, angażując się również w pracę adaptacyjną i dramatopisarską. Ich teksty na scenie zyskiwały nie tylko dodatkową rzeszę odbiorców, ale także nowe konteksty interpretacyjne. W końcu członkowie grupy byli też wymagającymi widzami, drobiazgowo recenzującymi obejrzane przedstawienia. Przestrzeń teatru stanowiła bowiem często miejsce ich prawdziwej egzystencji. Należy pamiętać, że to skamandryci głównie kształtowali życie teatralne międzywojennej stolicy. Przyjrzenie się dokładniej ich dramaturgicznym poczynaniom z pewnością zainteresuje zarówno wielbicieli międzywojennej estetyki, jak i miłośników teatru czy literatury.

Po drugie: tekst

W monografii „Komedia na miarę” uwzględniono sztuki lub fragmenty dramatów, które były wystawione w międzywojennym teatrze, wydrukowane w ówczesnej prasie lub odnalezione po II wojnie światowej w archiwach i bibliotekach. Propozycja Warońskiej jest tym bardziej interesująca, że nie przygotowano dotychczas pełnej monografii twórczości scenicznej międzywojennych pisarzy. Prezentowana publikacja w jakimś stopniu tę lukę wypełnia, nakreślając kierunki teatralnych zainteresowań skamandrytów. Co więcej, przypomniano w niej sztuki, które były cenione w dwudziestoleciu – chętnie grane i oglądane. Skamandryci bowiem nobilitowali komedię, nadając jej rangę prawdziwej sztuki. Istotą rozprawy jest niewątpliwie skupienie się właśnie na samym tekście komedii. Zbadanie jej teatralnych możliwości i literackiego potencjału. Autorka dokonuje analizy i interpretacji poszczególnych dzieł, zwraca uwagę również na świadomość gatunkową artystów, a także późniejszą recepcję poszczególnych sztuk. Skamandryci znajdowali się bowiem w samym centrum życia teatralnego – godząc potrzeby twórców, wykonawców i odbiorców.

Co ważne, badaczka bierze pod lupę nie tylko komediowe dzieła Wielkiej Piątki. Choć oczywiście znaczne miejsce poświęca „Pani Walewskiej” Lechonia, komediom Słonimskiego, sztukom Iwaszkiewicza czy przedsięwzięciom teatralnym Tuwima. Twórczość tę uzupełnia również o działalność wybranych satelitów – Mariana Hemara, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Magdaleny Samozwaniec. Trochę pisze również o twórczości scenicznej Józefa Wittlina, a także o tekstach teatralnych Wilama Horzycy i Władysława Zawistowskiego. Daje to możliwość zatrzymania się nie tylko na męskim, ale również kobiecym sposobie pisania w międzywojniu. Dobór artystów i obfitość materiału badawczego pozwalają uświadomić odbiorcom, jak ważna była komedia dla ludzi tamtej epoki. To oni przecież wpływali na jej ostateczny kształt, przesądzali o popularności utworów. Autorka raz po raz powraca do przywoływanych nazwisk, porównując i konfrontując pomysły pisarzy.

Badaczka wnikliwie analizuje twórczość sceniczną skamandrytów, z różnych perspektyw dokonując oglądu poszczególnych dzieł. W efekcie powstaje rozległa panorama teatralnej aktywności pisarzy. Autorka skupia się bowiem nie tylko na komediach, ale także farsach i adaptacjach. Nieco miejsca poświęca również gatunkom muzycznym. Pozwala przez to czytelnikom przyjrzeć się stylistycznej różnorodności pisarzy. Co więcej – dostrzec rozległe spektrum podejmowanych przez nich tematów. Jak zaznacza badaczka, wszyscy oni sprawnie posługiwali się dowcipem, z lekką dozą ironii opisywali ówczesną rzeczywistość, tworząc parodystyczne obrazy otaczającego ich świata, przesiąknięte satyrą i inwektywą. Autorka „Komedii na miarę” zauważa ponadto, że w sztukach skamandrytów nie brak też dydaktyzmu, który wielokrotnie towarzyszy ludycznym przedsięwzięciom.

Publikacja Warońskiej ma przejrzystą konstrukcję. Rozpoczyna ją słowo wstępne autorki i wprowadzenie, w których zawarto kilka uwag na temat znaczenia gatunków komediowych w międzywojniu. Badaczka przypomina, że rozkwit komediowej twórczości Skamandrytów przypada na czasy naznaczone „kompleksem repertuaru rozrywkowego” (s. 16), z którym skamandryci walczyli, tworząc nowy wzór komedii. Wyróżniała się ona niebanalnym żartem i poetycką elegancją. Międzywojenni poeci wyznawali bowiem afirmujące podejściu do kategorii śmiechu. Rozdział pierwszy poświęcony został prezentacji różnych form aktywności teatralnej skamandrytów. Należy pamiętać, że przemawiali oni we własnym imieniu w manifestach, recenzjach, szopkach. Poza tym istotną częścią ich artystycznych dokonań była właśnie twórczość komediowa. Zajmowała ich dlatego, że dawała możliwość wyrażania swoich poglądów również na temat teatru.

W dalszej części publikacji autorka skupia się na modelach gatunków komediowych w recenzjach skamandrytów. Część analityczna przewrotnie zatytułowana „Poradzić sobie z grafofobią. Twórczość komediowa skamandrytów” stanowi najobszerniejszą partię książki, będącą interesującą eksplikacją sztuk międzywojnia. Zarówno ich dobór, jak i sposób prezentacji urozmaicony licznymi komentarzami, zestawieniami sprawiają, że czytelnik zanurzony jest w teatralnym świecie analizowanych twórców. Pochłonięty ich wyobraźnią z łatwością poddaje się lekturze. Cennym elementem publikacji jest też załączony spis międzywojennych realizacji scenicznych komedii skamandrytów, który powstał w oparciu o repertuary teatrów i zestawienia inscenizacji. Możemy dzięki niemu poznać nie tylko miejsce i datę premiery, ale też prześledzić osoby, które współtworzyły poszczególne przedstawienia. Szczegółowa bibliografia literatury podmiotowej i przedmiotowej jest natomiast świadectwem dociekliwych poszukiwań autorki, która w swojej „Komedii na miarę” porusza także szereg socjologicznych i psychologicznych kwestii. Dotyczą one chociażby żywotności samego gatunku komedii. Natomiast człowiek – jego miejsce w świecie, sposób funkcjonowania, uwikłanie w rozmaite relacje społeczne – staje się naczelnym tematem opisywanych sztuk. Głównym założeniem skamandryckich utworów był bowiem realizm oparty na zasadzie prawdopodobieństwa. Zarówno warsztat pisarzy, jak i poruszana w dramatach problematyka niewątpliwie zasługują na uwagę. Wszystko to uświadamia, że międzywojenna komedia może wciąż zyskiwać na aktualności.

Joanna Warońska: „Komedia na miarę. Skamandryci w teatrze”. Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie. Częstochowa 2019.