„A w filmie polskim, proszę pana, to jest tak: nuda… Nic się nie dzieje, proszę pana. Nic” – krytykował rodzime produkcje filmowe inżynier Mamoń (Zdzisław Maklakiewicz) w kultowym „Rejsie” Marka Piwowskiego (1970). Zdania te powtarzane są przez kolejne pokolenia widzów i krytyków, weszły do mowy codziennej, cytowane nierzadko z przymrużeniem oka jako usprawiedliwienie braku atencji dla polskiego kina. Tymczasem w filmie polskim ostatnich dekad dzieje się mnóstwo – co pokazują zarówno rosnące liczby filmów produkowanych rocznie (z załamaniem się podczas pandemii), jak i liczne nagrody dla polskich filmowczyń i filmowców na festiwalach zagranicznych i krajowych. Nurt slow, w którym „W ogóle brak akcji jest. Nic się nie dzieje.” (to oczywiście znów „Rejs”), ma się dobrze, a równolegle rozwijają się gatunki oparte na akcji oraz unikalne poetyki autorskie. Na nudę zdecydowanie narzekać nie można.

Z tej obfitości i różnorodności zjawisk w polskiej produkcji i twórczości filmowej relację zdaje opublikowana w 2021 roku w Wydawnictwie Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi wieloautorska książka „Film polski współcześnie od głównego nurtu do eksperymentu”. Redaktorami tomu są Marta Giec i Artur Majer, oboje związani z Wydziałem Organizacji Sztuki Filmowej łódzkiej filmówki. Giec specjalizuje się w studiach nad kinem gatunkowym i eksperymentalnym, jest też twórczynią. Badania Majera zawierają się w szeroko rozumianych production studies oraz dotyczą kina polskiego. Jak wyjaśniają redaktorzy we wprowadzeniu do książki, po sympozjum naukowym „Production Studies – trendy, wyzwania, perspektywy” (wrzesień 2020) postanowili zawalczyć o zbiorową publikację, która by „prezentowała (…) różne style, tematy i metody badawcze. By dotyczyła różnorodności w kinie” (Giec, Majer 2021: 7). „Kino” jednak szybko okazało się kategorią zbyt ograniczoną, by zmieścić w sobie wielość problematyki podejmowanej przez autorki i autorów zaproszonych, by napisać rozdział. To ważne wyzwanie teoretyczne i metodologiczne redaktorzy relacjonują na początku, by wyjaśnić, iż w tytule tomu finalnie zdecydowali się na słowo „film” jako najbardziej pojemne i określające zarówno produkcje kinowe i telewizyjne, jak i hybrydy przekazów wideo, eksperymentalnych animacji czy prób VR-owych. Wreszcie, Giec i Majer wyjaśniają przyjęty porządek ułożenia jedenastu szkiców: „zaczynamy od omówienia sytuacji widzów kinowych i gatunków jako »reprezentantów« głównego nurtu istnienia filmu, a kończymy na realizacjach VR oraz filmach w galeriach jak nowych wcieleniach eksperymentu filmowego” (Giec, Majer 2021: 7). Oprócz „filmu polskiego” drugą kategorią zakreślającą ramy tematyczne książki jest „współczesność”, która nie została zdefiniowana precyzyjnie, gdyż każda autorka czy każdy autor wybrał(a) przedział czasowy, którym zajmuje się w danym rozdziale.

Przytoczone rozważania redaktorów dowodzą, że mówiąc o polskim filmie współczesnym, mamy do czynienia z wielością zjawisk i twórców, różnorodnością technik i narracji. Jeśli dołożymy do tego liczne szczegółowe nurty filmoznawstwa – wymienię choćby: studia nad publicznością, nad produkcją, studia nad rodzajami i gatunkami filmowymi, analizy i interpretacje poszczególnych dzieł – uświadamiamy sobie, jak karkołomnym przedsięwzięciem jest utworzenie zbioru tekstów, które pokryłyby jak największą powierzchnię tego rozległego pola badań. Redaktorzy zaprosili do publikacji badaczki i badaczy, którzy reprezentują odmienne sposoby badania filmu, dzięki czemu książka popularyzuje także konkretne sposoby uprawiania filmoznawstwa. Autorki i autorzy rozdziałów to (w kolejności ze spisu treści): Anna Wróblewska, Artur Majer, Natasza Korczarowska, Emil Sowiński, Katarzyna Mąka-Malatyńska, Hanna Margolis, Marta Giec, Paweł Sołodki, Magdalena Sobocińska, Michał Pabiś-Orzeszyna oraz Rafał Syska. Reprezentują ośrodki akademickie z całej polski, różne pokolenia, część z nich także tworzy – biogramy zamieszczone na końcu tomu pozwalają się o każdej osobie dowiedzieć nieco więcej. Tom jako całość jest wartościowym dokumentem stanu i sposobów prowadzenia badań nad współczesnym polskim filmem, a każdy rozdział rozpoznaje w szczegółach inny wycinek szeroko rozumianego filmoznawstwa.

Każdy rozdział wychodzi z odrębnych założeń metodologicznych, autorki i autorzy posługują się różnymi strategiami badań, ich ustalenia oscylują między analizami przypadków a próbami uogólnienia. Tom otwiera szkic Anny Wróblewskiej „Co się ogląda, czyli nowe polskie kino według widzów”, oparty na badaniach publiczności i analizie wyników box-office’u za okres 2015-2019. W eseju drugim Majer rozważa zawiłości kina gatunkowego w odniesieniu do teorii filmu, uwarunkowań produkcyjnych i sprzedażowych. Trzeci esej, autorstwa Nataszy Korczarowskiej, to przegląd twórczych strategii portretowania kolejnych dekad PRL-u w produkcjach z lat 2010-2020. W rozdziale czwartym Emil Sowiński wgłębia się w najnowsze dzieje (2015-2020) aktorskich produkcji dla młodych widzów, porównując je z konkurentami z Hollywood. Szkic kolejny to przegląd aktualnych strategii dokumentalistów, dokonany przez Ktarzynę Mąkę-Malatyńską. W rozdziale szóstym Hanna Margolis przygląda się warunkom produkcji i znaczeniom krótkim form animowanych z perspektywy feministycznej. Szkic siódmy to próba zdefiniowania i scharakteryzowania arthouse’u w Polsce poprowadzona przez Martę Giec. W części ósmej Paweł Sołodki skupia się na modelach interaktywności w filmach dokumentalnych. Kolejny rozdział, autorstwa Magdaleny Sobocińskiej, to studium wpływu nowych technologii na kulturę filmową: działania związane z dystrybucją i recepcją. W tekście dziesiątym Michał Pabiś-Orzeszyna rozpatruje aktywność Pracowni VR/AR Laboratorium Narracji Wizualnych PWSFTviT na tle globalnych uwarunkowań technologii i ekonomii. Książkę zamyka studium Rafała Syski o nachyleniu muzeologicznym: Badacz dokonuje typologii „wystawiania” kina w muzeum i analizuje funkcje tego typu ekspozycji.

Warto przyjrzeć się tomowi pod redakcją Giec i Majera w kontekście innych publikacji na temat współczesnego filmu polskiego, rodzimych oraz zagranicznych. Również w 2021 roku ukazała się monografia „Polish Cinema Today” autorstwa Heleny Goscilo i Beth Holmgren, dwóch badaczek afiliowanych przy amerykańskich uniwersytetach. Autorki zdecydowały się na przeglądowe ujęcie produkcji filmowych od roku 2000, a głównym kryterium wyboru poszczególnych tytułów do omówienia były sukcesy festiwalowe (przede wszystkim zagraniczne) i oceny krytyków. Opracowanie podzielono na sekcje tematyczne, dotyczące najważniejszych motywów powtarzających się w dziełach polskich filmowców w XXI wieku: obrazy kościoła, przedstawienia polskich migrantów, rodziny, relacji polsko-żydowskich, obrazy zbrodni, opowieści o zimnej wojnie, reprezentacje kobiecej seksualności, filmowe portrety gejów. Klucz wyboru konkretnych filmów do analizy wydaje się jak najbardziej adekwatny dla niepolskiego czytelnika, sytuuje filmy w kontekście transnarodowym. Odbiorca książki Goscilo i Holmgren dowie się sporo także o tytułach, które w polskiej dystrybucji kinowej nie stały się wielkim sukcesem, jednak zostały zauważone na światowych festiwalach i mają potencjał dotarcia do odbiorcy spoza naszej kultury. W przypadku zbiorowego opracowania z Łodzi box office jest istotnym wyznacznikiem dla tych autorów, którzy działają w obrębie audience studies, przede wszystkim dla Anny Wróblewskiej. Perspektywa transnarodowa i transkulturowa, którą obierają Goscilo i Holmgren, w polskiej nowości wydawniczej nie zostaje tak mocno zaznaczona. Artykuł Marty Giec „W poszukiwaniu współczesnego polskiego kina arthousowego” wydaje się najbardziej otwarty na transnarodowy punkt widzenia, ponieważ autorka sporo uwagi poświęca na scharakteryzowanie światowych wyznaczników kina artystycznego. Również Pabiś-Orzeszyna sytuuje swoje studium w szerszym spojrzeniu na „działanie transnarodowego kapitalizmu, który posiadł zdolność przechwytywania wartości wytwarzanych poza logiką fabryczno-plantacyjną” (Pabiś-Orzeszyna 2021: 255).

Na gruncie polskich studiów nad rodzimym kinem najważniejszym obecnie opracowaniem syntetyzującym kino najnowsze jest ostatnie wydanie „Historii polskiego kina 1895-2014” Tadeusza Lubelskiego (2015). Historyk filmu podąża podobnymi tropami, co kilka lat Ewa Mazierska w monografii „Polish Postcommunist Cinema: From Pavement Level” z roku 2007, będącej oryginalnym, przeglądowym studium historii filmu po 1989, opowiadanej z uwzględnieniem przemian instytucjonalnych i przemysłowych oraz ich wpływu na kinematografię, ze specjalną uwagą poświęconą kwestii gatunków oraz autorów. Lubelski również wyodrębniając najnowszych autorów, popularne gatunki, charakteryzując zmiany, jakim podlega kultura filmowa oraz najważniejsze toposy, takie jak współistnienie Polaków i Żydów czy rozliczenia z PRL.

Na tle studiów poświęconych najbardziej współczesnym odsłonom polskiego filmu tom redagowany przez Giec i Majera kontynuuje raczej wieloautorskie wydawnicze projekty podejmujące najbardziej aktualne w danym momencie problemy badawcze, które domagają się rozpoznania i wytyczenia nowych szlaków w studiach filmoznawczych. Takie próby znalazły wyraz na przykład w Wydawnictwie Krytyki Politycznej w zbiorach „Polskie kino dokumentalne 1989-2009. Historia polityczna” pod redakcją Agnieszki Wiśniewskiej (2011), „Kino polskie 1989-2009. Historia krytyczna” pod redakcją Wiśniewskiej i Piotra Mareckiego (2010) czy w rozmowach Mareckiego zgromadzonych w „Kinie niezależnym w Polsce 1989-2009. Historii mówionej” (2009) – wszystkie trzy książki za punkt wyjścia przyjmowały dwudziestolecie transformacji ustrojowej, stąd nachylenie polityczne prowadzonych wywodów. Te same ramy historyczne przyjęły autorki i autorzy anglojęzycznych szkiców w „Polish Cinema Now! Focus on Contemporary Polish Cinema” pod redakcją Mateusza Wernera (2010). Przywołałam oczywiście niektóre tylko zbiory, aby wskazać, iż badanie polskiego kina jest dziedziną bardzo dynamiczną i wciąż rozwijającą się, podążającą za szybko zmieniającym się i powiększającym polskim rynkiem kinematograficznym. Co ważne, przytoczone opracowania, a także omawiana nowa antologia wydana przez filmówkę, nie mają charakteru tylko doraźnego, lecz prezentują zwykle metodologicznie przemyślane uspójnienia i syntezy oraz inspirujące analizy i interpretacje poszczególnych dzieł, z którymi autorki i autorzy kolejnych tekstów nierzadko wchodzą w dialog.

Rzeczywistość polskiego filmu – tego w kinie i poza kinem – jest bardzo bogata, produkcja filmów wciąż się rozrasta i dywersyfikuje. Na podziw zasługuje fakt, iż badaczki i badacze akademiccy dokonują przeglądu najnowszych tendencji, ryzykując tezy, które, być może, za lat kilka okażą się nietrafione. „Film polski współcześnie…” jest bardzo ciekawą lekturą, zaznamiającą czytelnika z meandrami polskiej twórczości filmowej.

LITERATURA:

Giec M., Majer A.: „Zamiast wstępu”. W: „Film polski współcześnie: od głównego nurtu do eksperymentu”. Red. M. Giec, A. Majer. Łódź 2021.

Pabiś-Orzeszyna M.: „Praca twórcza i eksperymenty VR. Przypadek pracowni VR/AR”. W: „Film polski współcześnie: od głównego nurtu do eksperymentu”. Red. M. Giec, A. Majer. Łódź 2021.

„Film polski współcześnie: od głównego nurtu do eksperymentu”. Red. Marta Giec, Artur Majer. Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera. Łódź 2021.