ISSN 2658-1086
BRACH-CZAINA WIELOKROTNIE (JOLANTA BRACH-CZAINA: 'RZECZYWISTOŚĆ KOMPONOWANA')
CZY MEDUZA SIĘ ŚMIEJE? (JESS ZIMMERMAN: 'KOBIETY I INNE POTWORY. TWORZENIE NOWEJ MITOLOGII')
AKCJA - REAKCJA - PREWENCJA ('HUMANISTYKA PREWENCYJNA')
TAM, GDZIE ŚWIAT ISTOT MAGICZNYCH... (WOJCIECH JÓŹWIAK: 'NASZE ZWIERZĘTA MOCY')
FILOZOFIA WYOBRAŹNI POETYCKIEJ GASTONA BACHELARDA VERSUS WYOBRAŹNIA REDAKCYJNO-EDYTORSKA (PAULINA GURGUL: 'FILOZOFICZNE UJĘCIE WYOBRAŹNI POETYCKIEJ. WPROWADZENIE DO MYŚLI GASTONA BACHELARDA')
A
A
A
Dzisiaj, a więc w dobie szerokiego dostępu do informacji, trudno często zdecydować, w jakie koncepcje warto się zagłębić. Ogromnym (a może raczej niemożliwym?) wyzwaniem byłoby przeczytać wszystkie dostępne dzieła rozmaitych myślicieli, aby wyrobić sobie zdanie o ich filozofii. Na szczęście istnieje wiele ogólnych opracowań, które pozwalają nam wstępnie zapoznać się z różnymi poglądami i ich autorami, co niewątpliwie może nam pomóc w decyzji, które/którzy z nich będą nas w istocie interesować. Do grona takich prac należy włączyć „Filozoficzne ujęcia wyobraźni poetyckiej. Wprowadzenie do myśli Gastona Bachelarda” autorstwa Pauliny Gurgul. Książka ma charakter naukowy i została sfinansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2016-2022 jako projekt badawczy w ramach programu „Diamentowy Grant”. Autorka zaznacza: „Biorąc pod uwagę datowanie jego dzieł, badaniem problemu wyobraźni Bachelard zajmował się przez całe twórcze życie, choć ze zmienną intensywnością” (s. 205), co wskazuje, że był to główny temat pracy intelektualnej francuskiego filozofa.
Wymarzony temat – struktura i treść publikacji
Główny tekst publikacji składa się ze wstępu, zakończenia i sześciu tematycznych rozdziałów dotyczących działania wyobraźni w literaturze (choć są też wzmianki o innych rodzajach sztuki i filozofii nauki). Jak zauważa w podsumowaniu autorka, badania wyobraźni prowadzone przez Bachelarda to „droga intelektualna, wiodąca od epistemiologii historycznej, poprzez psychoanalizę i fenomenologię, aż do dążenia ku wolności od metody” (s. 206). I to właśnie tej drogi i związanych z nią rozmaitych sposobów patrzenia na obiekt badań dotyczy narracja całej publikacji Na początku Gurgul przedstawia w ogólny sposób, jaką metodologię obierał francuski filozof, i wskazuje na moment, w którym zaintrygował go temat wyobraźni. Początek był dość interesujący, co celnie zostaje ujęte w podsumowaniu publikacji: „Inicjacyjny impuls pochodził z nieoczywistej dziedziny – to rozważania nad historią nauki nakierowały go na tę problematykę” (s. 205).
Autorka zaznacza już w pierwszych słowach jedną z ważniejszych kwestii dotyczących metodologii: „Mierząc się z bezprecedensowym zadaniem rozległej analizy wyobraźni, Bachelard dobiera metody, które stanowią nić przewodnią eksploracji – psychoanalizę i fenomenologię. Jego stosunek do nich nie jest jednak ortodoksyjny – Bachelard swobodnie stosuje narzędzia, dowolnie wybiera nomenklaturę, nie trzyma się sztywno procedur analitycznych, pozostając na obrzeżach tych szkół” (s. 9). Następnie przedstawiona zostaje historia idei dociekań Bachelarda, poświęcona kategoriom: czterech żywiołów, typologii wyobraźni czy też, nieco inaczej rozumianym niż w psychologii głębi, kompleksom. Jak się jednak okazuje, omawiane przez filozofa koncepty mające być narzędziami krytycznymi dla badacza literatury zostają w późniejszym okresie porzucone. Stanowią jednak w mojej ocenie bardzo inspirujący materiał dla naukowców zorientowanych humanistycznie. W kolejnym rozdziale czytelnik zapoznaje się z inspiracjami literackimi badacza, które wiążą się z nurtami „romantyzmu, symbolizmu i surrealizmem” (s 76).
Kolejnym ważnym tematem dla myśli Bachelarda jest alchemia, stąd też to właśnie tej tematyce zostaje poświęcony cały rozdział. W tym aspekcie widać bardzo dużą obecność myśli Carla Gustava Junga w rozważaniach myśliciela. Następnym zagadnieniem jest marzenie, które między innymi w interesujący sposób zostaje zestawione ze snami, androgynią psychiczną i samotnością. Szósty rozdział poświęcono natomiast procesowi twórczemu. Podjęta tematyka to związek języka z nieświadomością, możliwość spotkania świadomości z inną świadomością podczas kontaktu z dziełem, a także zestawienie wyobraźni z innymi sztukami niż literatura (rzeźba, malarstwo, muzyka). Ostatnią kwestią omówioną w publikacji jest realizacji etyki i wartości w marzeniach oraz ich realizacji w dziele. W tym fragmencie pokazane zostaje też, w jaki sposób kontakt z literaturą może wpływać na obiorcę i jego rozwój. Gurgul pisze: „Bachelard, ugruntowując etykę podmiotu zaangażowanego w aktywność naukową i wyobraźniową, nie opiera się na stałych zasadach, lecz wskazuje na rozszerzającą się ludzką potencjalność, złożoność podejść do rzeczywistości i zdolność człowieka do aktywności, przekraczania samego siebie i do ekspansji swoich możliwości” (s. 202). W tym kontekście widać, że badania Bachelarda mogą być wartością dodaną nie tylko dla badaczy, ale być może i dla szerszego grona osób mających humanistyczne spojrzenie na rzeczywistość.
Brak wyobraźni w edycji i redakcji?
W aspekcie prezentowania treści publikacja już po wstępnych oględzinach prezentuje się interesująco. Sama okładka wygląda ciekawie, bowiem widać na niej „mierzenie” wyobraźni przedstawione symbolicznie przez cyrkiel przyłożony do głowy Gastona Bachelarda. Co do zawartości, rozdziały dzielą się na mniejsze części, a co jakiś czas jedna strona zostaje poświęcona na ekspozycję istotnego cytatu z treści książki. Język, choć naukowy, jest moim zdaniem na tyle klarowny, że nie powinien stanowić problemu dla szerszego odbiorcy. Jak przystało na pracę naukową, treść opatrzono przypisami i bibliografią. Prawdopodobnie po to, żeby zapewnić większą klarowność, przypisy zostały przeniesione na koniec pracy. Te aspekty można uznać za pozytywne. Niestety, choć publikacja jest interesująca w kontekście treści, to zdecydowanie traci za sprawą bardzo nieprzemyślanej w wielu miejscach edycji i redakcji.
Autorka często nie używa żadnych wprowadzeń do tego, że zaraz zacznie przywoływać cudze wypowiedzi. Nagle w tekście pojawiają się cudzysłowy i płynnie zostają zaimplementowane słowa kogoś innego. Problem w tym, że czasem nie mogłem rozróżnić czyje. Na przykład na stronie 189 zostają przywołane najpierw fragmenty wypowiedzi Georga Simmela. Po paru zdaniach omówienia, w tym samym akapicie (już na stronie 190), pojawiają się kolejne cytaty, co sprawia, że myślimy, że wciąż czytamy słowa tego samego myśliciela. Kiedy jednak przekartkujemy książkę do przypisów, to nagle okazuje się, że Gurgul z niewiadomych powodów, bez żadnego informacji, cytuje już Bachelarda. Drugim przykładem podobnie dezorientującego zabiegu jest ten na stronie 110. Najpierw zostaje wymieniony z nazwiska Bachelard i zacytowano jego słowa, potem tak samo wspomniano Junga, a następnie mamy kolejne cytaty o alchemii, bez podania nazwiska autora. Choć to już nowy akapit, to jednak czytelnik zapewne pomyśli, że napisał je szwajcarski psychiatra. Otóż nie. To z powrotem Bachelard. Dopiero przed połową książki zorientowałem się, że autorka w ten sposób operuje cytatami. Potem już co rusz kartkowałem na koniec książki, aby upewnić się, kto jest autorem konkretnych cytatów. Przyznam, że po dłuższym czasie zaczęło mnie to irytować. Sprawdziłem też wyrywkowo wcześniejsze fragmenty pracy. Podczas lektury oczywiście były też momenty, gdzie wszystko w temacie cytatów okazywało się klarowne, lecz uważam, że powinno to być normalne, a nie czasem spotykane. Z pewnością w tym aspekcie pomogłyby przypisy dolne, choć moim zdaniem, tak czy inaczej, to właśnie w głównym tekście Gurgul powinna zawsze zapowiadać, kogo właśnie cytuje. Czy z takimi mankamentami powinna zostać wydana publikacja prezentująca projekt badawczy w ramach „Diamentowego Grantu”? Odpowiedź chyba jest oczywista.
***
„Filozoficzne ujęcia wyobraźni poetyckiej” to praca w moim odczuciu ambitna i w bardzo interesujący sposób stara się przedstawić badania Bachelarda nad wyobraźnią poetycką. Jest skierowana zdecydowanie do filologów i filozofów, choć myślę, że i badacze sztuk muzycznych i wizualnych będą mogli odnaleźć w niej interesujące treści. Niestety publikacja ta stanowi przykład, że edycja i redakcja są bardzo istotne, a ich nieumiejętne poprowadzenie może obniżyć jakość nawet najbardziej merytorycznej książki. W ostatecznym werdykcie polecam pracę Pauliny Gurgul, ale proponuję uzbroić się w cierpliwość, bo nie sposób jej przeczytać z pełnym zrozumieniem bez kartkowania co rusz do bibliografii umieszczonej na końcu publikacji.
Wymarzony temat – struktura i treść publikacji
Główny tekst publikacji składa się ze wstępu, zakończenia i sześciu tematycznych rozdziałów dotyczących działania wyobraźni w literaturze (choć są też wzmianki o innych rodzajach sztuki i filozofii nauki). Jak zauważa w podsumowaniu autorka, badania wyobraźni prowadzone przez Bachelarda to „droga intelektualna, wiodąca od epistemiologii historycznej, poprzez psychoanalizę i fenomenologię, aż do dążenia ku wolności od metody” (s. 206). I to właśnie tej drogi i związanych z nią rozmaitych sposobów patrzenia na obiekt badań dotyczy narracja całej publikacji Na początku Gurgul przedstawia w ogólny sposób, jaką metodologię obierał francuski filozof, i wskazuje na moment, w którym zaintrygował go temat wyobraźni. Początek był dość interesujący, co celnie zostaje ujęte w podsumowaniu publikacji: „Inicjacyjny impuls pochodził z nieoczywistej dziedziny – to rozważania nad historią nauki nakierowały go na tę problematykę” (s. 205).
Autorka zaznacza już w pierwszych słowach jedną z ważniejszych kwestii dotyczących metodologii: „Mierząc się z bezprecedensowym zadaniem rozległej analizy wyobraźni, Bachelard dobiera metody, które stanowią nić przewodnią eksploracji – psychoanalizę i fenomenologię. Jego stosunek do nich nie jest jednak ortodoksyjny – Bachelard swobodnie stosuje narzędzia, dowolnie wybiera nomenklaturę, nie trzyma się sztywno procedur analitycznych, pozostając na obrzeżach tych szkół” (s. 9). Następnie przedstawiona zostaje historia idei dociekań Bachelarda, poświęcona kategoriom: czterech żywiołów, typologii wyobraźni czy też, nieco inaczej rozumianym niż w psychologii głębi, kompleksom. Jak się jednak okazuje, omawiane przez filozofa koncepty mające być narzędziami krytycznymi dla badacza literatury zostają w późniejszym okresie porzucone. Stanowią jednak w mojej ocenie bardzo inspirujący materiał dla naukowców zorientowanych humanistycznie. W kolejnym rozdziale czytelnik zapoznaje się z inspiracjami literackimi badacza, które wiążą się z nurtami „romantyzmu, symbolizmu i surrealizmem” (s 76).
Kolejnym ważnym tematem dla myśli Bachelarda jest alchemia, stąd też to właśnie tej tematyce zostaje poświęcony cały rozdział. W tym aspekcie widać bardzo dużą obecność myśli Carla Gustava Junga w rozważaniach myśliciela. Następnym zagadnieniem jest marzenie, które między innymi w interesujący sposób zostaje zestawione ze snami, androgynią psychiczną i samotnością. Szósty rozdział poświęcono natomiast procesowi twórczemu. Podjęta tematyka to związek języka z nieświadomością, możliwość spotkania świadomości z inną świadomością podczas kontaktu z dziełem, a także zestawienie wyobraźni z innymi sztukami niż literatura (rzeźba, malarstwo, muzyka). Ostatnią kwestią omówioną w publikacji jest realizacji etyki i wartości w marzeniach oraz ich realizacji w dziele. W tym fragmencie pokazane zostaje też, w jaki sposób kontakt z literaturą może wpływać na obiorcę i jego rozwój. Gurgul pisze: „Bachelard, ugruntowując etykę podmiotu zaangażowanego w aktywność naukową i wyobraźniową, nie opiera się na stałych zasadach, lecz wskazuje na rozszerzającą się ludzką potencjalność, złożoność podejść do rzeczywistości i zdolność człowieka do aktywności, przekraczania samego siebie i do ekspansji swoich możliwości” (s. 202). W tym kontekście widać, że badania Bachelarda mogą być wartością dodaną nie tylko dla badaczy, ale być może i dla szerszego grona osób mających humanistyczne spojrzenie na rzeczywistość.
Brak wyobraźni w edycji i redakcji?
W aspekcie prezentowania treści publikacja już po wstępnych oględzinach prezentuje się interesująco. Sama okładka wygląda ciekawie, bowiem widać na niej „mierzenie” wyobraźni przedstawione symbolicznie przez cyrkiel przyłożony do głowy Gastona Bachelarda. Co do zawartości, rozdziały dzielą się na mniejsze części, a co jakiś czas jedna strona zostaje poświęcona na ekspozycję istotnego cytatu z treści książki. Język, choć naukowy, jest moim zdaniem na tyle klarowny, że nie powinien stanowić problemu dla szerszego odbiorcy. Jak przystało na pracę naukową, treść opatrzono przypisami i bibliografią. Prawdopodobnie po to, żeby zapewnić większą klarowność, przypisy zostały przeniesione na koniec pracy. Te aspekty można uznać za pozytywne. Niestety, choć publikacja jest interesująca w kontekście treści, to zdecydowanie traci za sprawą bardzo nieprzemyślanej w wielu miejscach edycji i redakcji.
Autorka często nie używa żadnych wprowadzeń do tego, że zaraz zacznie przywoływać cudze wypowiedzi. Nagle w tekście pojawiają się cudzysłowy i płynnie zostają zaimplementowane słowa kogoś innego. Problem w tym, że czasem nie mogłem rozróżnić czyje. Na przykład na stronie 189 zostają przywołane najpierw fragmenty wypowiedzi Georga Simmela. Po paru zdaniach omówienia, w tym samym akapicie (już na stronie 190), pojawiają się kolejne cytaty, co sprawia, że myślimy, że wciąż czytamy słowa tego samego myśliciela. Kiedy jednak przekartkujemy książkę do przypisów, to nagle okazuje się, że Gurgul z niewiadomych powodów, bez żadnego informacji, cytuje już Bachelarda. Drugim przykładem podobnie dezorientującego zabiegu jest ten na stronie 110. Najpierw zostaje wymieniony z nazwiska Bachelard i zacytowano jego słowa, potem tak samo wspomniano Junga, a następnie mamy kolejne cytaty o alchemii, bez podania nazwiska autora. Choć to już nowy akapit, to jednak czytelnik zapewne pomyśli, że napisał je szwajcarski psychiatra. Otóż nie. To z powrotem Bachelard. Dopiero przed połową książki zorientowałem się, że autorka w ten sposób operuje cytatami. Potem już co rusz kartkowałem na koniec książki, aby upewnić się, kto jest autorem konkretnych cytatów. Przyznam, że po dłuższym czasie zaczęło mnie to irytować. Sprawdziłem też wyrywkowo wcześniejsze fragmenty pracy. Podczas lektury oczywiście były też momenty, gdzie wszystko w temacie cytatów okazywało się klarowne, lecz uważam, że powinno to być normalne, a nie czasem spotykane. Z pewnością w tym aspekcie pomogłyby przypisy dolne, choć moim zdaniem, tak czy inaczej, to właśnie w głównym tekście Gurgul powinna zawsze zapowiadać, kogo właśnie cytuje. Czy z takimi mankamentami powinna zostać wydana publikacja prezentująca projekt badawczy w ramach „Diamentowego Grantu”? Odpowiedź chyba jest oczywista.
***
„Filozoficzne ujęcia wyobraźni poetyckiej” to praca w moim odczuciu ambitna i w bardzo interesujący sposób stara się przedstawić badania Bachelarda nad wyobraźnią poetycką. Jest skierowana zdecydowanie do filologów i filozofów, choć myślę, że i badacze sztuk muzycznych i wizualnych będą mogli odnaleźć w niej interesujące treści. Niestety publikacja ta stanowi przykład, że edycja i redakcja są bardzo istotne, a ich nieumiejętne poprowadzenie może obniżyć jakość nawet najbardziej merytorycznej książki. W ostatecznym werdykcie polecam pracę Pauliny Gurgul, ale proponuję uzbroić się w cierpliwość, bo nie sposób jej przeczytać z pełnym zrozumieniem bez kartkowania co rusz do bibliografii umieszczonej na końcu publikacji.
Paulina Gurgul: „Filozoficzne ujęcie wyobraźni poetyckiej. Wprowadzenie do myśli Gastona Bachelarda”. Wydawnictwo słowo/obraz terytoria. Gdańsk 2022 [seria: IMAGO].
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |