Wydany w roku 2023 tom „Zwierzęta. Ludzie. Pomoc” jest kolejnym zredagowanym przez Hannę Mamzer, socjolożkę związaną z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, jedną z bardziej aktywnych badaczek z kręgu polskich studiów nad zwierzętami. Oprócz regularnej aktywności wydawniczej i licznych publikacji, od kilku lat organizuje coroczną ogólnopolską konferencję „Praktyki wobec zwierząt w XXI wieku”. Jest także biegłą sądową w zakresie dobrostanu zwierząt. Książka stanowi pokłosie edycji konferencji „Praktyki wobec zwierząt w XXI wieku” z listopada 2022 roku, zatytułowanej „Pomaganie zwierzętom: aspekty psychologiczne, społeczno-strukturalne oraz medyczne i weterynaryjne”.

Wydawnictwo składa się z piętnastu rozdziałów, wprowadzenia, zestawu abstraktów oraz not o autorach i autorkach. Stanowi czwartą zredagowaną przez Mamzer pokonferencyjną monografię wieloautorską poświęconą kwestiom relacji człowieka z innymi zwierzętami, a wydaną w serii przygotowywanej przez Oficynę Wydawniczą ATUT. Całość ma spójną i wyróżniającą się szatę graficzną autorstwa Małgorzaty Gurowskiej, artystki i wykładowczyni warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Oprócz tego w podobnej szacie ukazała się samodzielna książka Mamzer „Opieka nad zwierzętami: wyzwania etyczne i społeczne” (Oficyna Wydawnicza ATUT, 2020).

Nie jest łatwo oceniać tego rodzaju pozycje, ponieważ z założenia mają one zróżnicowaną zawartość. Publikacje stworzone na bazie referatów konferencyjnych to często zbiory artykułów badaczy i badaczek różnych dyscyplin lub wręcz dziedzin nauki, zarówno początkujących, jak i tych z dużym dorobkiem. Artykuł może być związany z ich wieloletnimi zainteresowaniami lub stanowić odstępstwo od podstawowej specjalizacji. W ramach tematyki związanej z działaniem ruchów społecznych swoje rozdziały mogą mieć również osoby spoza świata nauki, na przykład osoby działające społecznie.

W przypadku książek związanych z konferencją „Praktyki wobec zwierząt w XXI wieku” dochodzi jeszcze celowe zróżnicowanie etyczne i ideologiczne. Jak czytamy w opisie konferencji, w założeniu ma ona łączyć perspektywy „abolicjonistyczną i welferystyczną” (www.praktykiwobeczwierzat.pl). W ramach jednego przedsięwzięcia spotykają się osoby reprezentujące podejście zootechniczne do zwierząt, jak również popierające ich prawa, przekonane o konieczności odejścia od jakiekolwiek krzywdzącego wykorzystywania zwierząt. Konferencja ma być zatem miejscem wymiany bardzo różnych poglądów, a publikacja pokonferencyjna dokumentuje tę różnorodność, oferując – jak to ujęła redaktorka na czwartej stronie okładki – metaperspektywę spojrzenia na problematykę pomagania.

W przypadku tego rodzaju publikacji nie ma wymogu, by poszczególne teksty „się widziały”, wzajemnie do siebie bezpośrednio odnosiły. Luźniejsze redakcyjne uzgodnienie poszczególnych części jest jednym z dopuszczalnych sposobów konstruowania zbioru. Inny wybór wymagałby od samego początku odmiennego trybu pracy redaktorskiej. Można jednak zgłosić uwagę, że w pewnym sensie „nie widzą” się artykuły tych samych autorek. W tomie znajdujemy po dwa samodzielne rozdziały Hanny Mamzer i socjolożki Łucji Lange. W przypadku pierwszej widać wyraźnie powtórkę w obu tekstach fragmentu dotyczącego poszerzenia przez Marca Bekoffa katalogu kryteriów oceny dobrostanu zwierząt o kolejne tzw. pięć wolności. Uwzględnienie tej perspektywy jest niezwykle ważne, jednak przywołanie jej w drugim tekście w bardzo podobnej formie mogłoby zostać zastąpione wzmianką opatrzoną stosownym przypisem odnoszącym do wcześniejszego artykułu. Dotyczy to również sąsiedniego opisu klasycznego ujęcia pięciu wolności – szczególnie że ten podstawowy zestaw kryteriów dobrostanu jest już doskonale znany i był w literaturze przywoływany wielokrotnie.

W przypadku rozdziałów Lange ów brak komunikacji pomiędzy rozdziałami przyjął formę zastosowania odmiennych standardów językowych. W pierwszym znajdujemy charakterystyczną formę splittingu, a więc jednoczesnego stosowania językowych form męskich i żeńskich, jak w wyrazie „weterynarek_zy”. W drugim Lange zastosowała już bardziej tradycyjne formy. Powyższe uwagi dotyczą jednak ostatecznie drugorzędnych problemów.

W poszczególnych rozdziałach da się znaleźć wiele interesujących fragmentów. W swoim artykule Barbara Grabowska opisała problem perspektywy obowiązków pośrednich wobec zwierząt, a więc pomagania im ze względu na wynikające z niego korzyści dla ludzi. W ciekawy sposób określiła w tym kontekście zwierzęta jako „pomoce dydaktyczne”. W jednym z rozdziałów Hanny Mamzer pojawia się rzadko opisywane zagadnienie utowarowienia działań pomocowych dla zwierząt. Znaczna część tekstu poświęcona jest prowadzeniu schronisk. To znakomita ilustracja problemu, ale aż się prosi, żeby wskazać przy okazji inne jego przejawy. W rzeczywistości kapitalistycznej jest ich wiele, ze sposobem prowadzenia dużych organizacji pozarządowych włącznie. W drugim swoim rozdziale z kręgu tematyki zoopsychologicznej autorka podejmuje w pogłębiony sposób temat deprywacji społecznej psów.

Rozdział Joanny Hańderek to przykład tekstu krytycznego, pisanego z perspektywy abolicjonistycznej i wegańskiej, trafnie wskazującego na możliwe negatywne aspekty pomagania, związane z asymetrią dawcy i biorcy pomocy. Ważna jest również wzmianka o obopólnym doświadczeniu zła w relacjach pomocowych. Znakomite wydaje się ujęcie pomocy jako dzielenia się nadmiarem własnych możliwości, ale także jako wskaźnika negatywności sytuacji (potrzeba pomocy może świadczyć o złej sytuacji).

W rozdziale Mirosławy Cylkowskiej-Nowak znajdujemy bardzo przydatny i wyczerpujący zbiór danych dotyczący liczebności różnych zwierząt tzw. towarzyszących w poszczególnych krajach, a także próbę analizy profilu osób, które się nimi opiekują. Pomocy zwierzętom doświadczającym bezdomności poświęcony jest rozdział Wandy Krupy, będący w dużej części komentarzem do wyników badania ankietowego dotyczącego różnych form opieki tymczasowej. Bardzo praktyczny charakter ma rozdział Emilii Kudasik-Gil, stanowiący zwięzłe opracowanie prawnych aspektów pomocy zwierzętom przebywającym na ogrodzonym terenie prywatnym. Tekst Wiktorii Anny Gawrońskiej mówi natomiast o problemach pomocy foce szarej. To przykład opracowania, które z powodzeniem mogłoby znaleźć się w publikacji o bardziej ogólnodostępnym charakterze, jako rodzaj popularyzacji wiedzy. Monografie w rodzaju „Zwierzęta. Ludzie. Pomoc” to książki raczej niskonakładowe, z umiarkowanie efektywną dystrybucją i promocją, zatem tekst ten właściwie nie ma szans dotrzeć choćby do turystek i turystów którzy wchodzą w kontakt z fokami.

Kolejny rozdział, autorstwa Moniki Wójcik-Musiał, poświęcony ochronie siedlisk ptaków i nietoperzy, opisuje trudne realia pomocy i interwencji, również w formie krótkich studiów przypadków. Interesująca jest część będąca typologią postaw osób konfrontowanych z ideą ochrony przyrody i zwierząt. Tekst Krzysztofa Adamczyka to natomiast propozycja z kręgu zootechnicznego. Dotyczy przekonań i postaw osób wchodzących w ramach swojej pracy w bezpośrednie interakcje z krowami wykorzystywanymi dla mleka. Analizowane są wybrane badania zagraniczne, jak również polskie. Tych ostatnich mamy niewiele, więc trudno o ostateczne wnioski, ale w konkluzji artykułu znajdujemy myśl, że „hodowcy/osoby pracujące przy bydle mlecznym nie traktują swoich zwierząt tylko w kategoriach hodowlanych/użytkowych” (s. 138). Jeśli tak, warto by było uwzględnić w przyszłych rozważaniach to, w jaki sposób daje się to pogodzić z niezaprzeczalnie opresyjnym i przemocowym charakterem przemysłu mleczarskiego.

W książce znajdziemy także dwa teksty z zakresu nauk weterynaryjnych, dotyczące różnych form terapii zwierząt. Bardzo ciekawą propozycją są również oba rozdziały Lange. Pierwszy poświęca autorka domowej opiece hospicyjnej nad zwierzętami oraz domowej eutanazji, z uwzględnieniem pilotażowych badań samej autorki. To ważny tekst, nie tylko pomagający detabuizować kwestię śmierci zwierząt, ale wskazujący również na ogromne obciążenia związane z pracą lekarzy i lekarek weterynarii. Co ciekawe, zawiera wątki osobiste i w części pisany jest w formie pierwszoosobowej, co nadaje mu posmak eseju. Podobnie zabieg znajdujemy w drugim rozdziale autorki, poświęconym kontrowersjom związanym z kontrolą populacji zwierząt. Chętnie zobaczyłbym jeszcze bardziej pogłębione rozważania dotyczące „zwierzęcej formy akcji #MeToo” (s. 199), to zdecydowanie materiał na kolejne artykuły. Zabrakło mi odniesień do myśli autorów i autorek określanych mianem ekstynkcjonistów, a postulujących zakończenie procesu udomowienia zwierząt, czego częścią musiałyby być systematyczne i powszechne sterylizacje i kastracje zwierząt.

Książkę zamyka wspólny rozdział Hanny Mamzer i Pawła Nowaka, poświęcony bardzo aktualnej tematyce klęsk i katastrof oraz wykorzystywania zwierząt w działaniach pomocowych po tego rodzaju wydarzeniach. Autorzy skrótowo opisują zadania, którymi w tym kontekście obarcza się zwierzęta. Rozdział zawiera sporo danych dotyczących wykorzystywania psów w działaniach ratowniczych w Polsce. Warto zauważyć, że tekst kończy część poświęcona dylematom etycznym związanym z tego rodzaju wykorzystywaniem zwierząt.

Dla kogo jest ta książka? Będzie ona funkcjonowała głównie w obiegu wewnętrznym środowiska akademickiego i aktywistycznego. W kontekście naukowym można ją traktować jako przyczynek do przyszłych pogłębionych dyskusji i źródło inspiracji dla kolejnych badań. Starałem się wskazać te jej elementy, które mogą spełnić taką rolę.

„Zwierzęta. Ludzie. Pomoc”. Red. Hanna Mamzer. Oficyna Wydawnicza ATUT. Wrocław 2023.