Grzegorz Kulik, tłumacz, śląskoznawca, podczas niedawnego zebrania powołującego Radę Języka Śląskiego powiedział: „W ciągu ostatnich dziesięciu lat napisaliśmy i wydaliśmy więcej książek po śląsku niż w całej naszej wcześniejszej historii. Język śląski od dekad nie był tak obecny w przestrzeni publicznej jak dziś” (https://www.slazag.pl/zostala-powolana-rada-slonskigo-jynzyka). Pragnę przedstawić czytelnikom/czytelniczkom „artPAPIERu” najważniejsze książki związane ze Śląskiem i śląską tożsamością, które w ostatnim roku pojawiły się na rynku wydawniczym. Być może ktoś waha się, jaki prezent na Dzieciątko/Gwiazdkę sprawić bliskiej osobie? Niniejsza krótka lista może okazać się nie tylko poręcznym zbiorem, ale także wektorem i zachętą, zebrane poniżej rekomendacje mają więc skrótowy, „zakupowy” charakter.

Wśród wybranych książek można znaleźć: tłumaczenia książek nowych i szeroko rozumianej klasyki literatury, w tym literatury dla dzieci i młodzieży; książki napisane po Śląsku, w tym, nie tylko współczesną, poezję, prozę oraz książki dotyczące spraw, ludzi, historii regionu. W tym zestawieniu wybrałem pozycje Wydawnictwa Literackiego, Biblioteki Śląskiej, Znaku Literanova i bezkonkurencyjnego, niezastąpionego – Silesia Progress. Przełożyć w tak krótkim czasie Hobbita, Mikołajka, Pippi Långstrump to dopiero osiągnięcie! Zapraszam do arbitralnego, subiektywnego przeglądu śląskich nowości, które warto sprawić sobie i innym pod choinkę:

 

1) Marcin Melon: „Truda Latuscyno retuje socjalizm”, Silesia Progress, Kotórz Mały 2023.

Feminizm, socrealizm i science fiction po śląsku? Miłośnikom i miłośniczkom „Komisorza Hanuska” nie trzeba będzie dwa razy powtarzać, że tę książkę po prostu trzeba przeczytać. Trzecia droga śląskiej literatury w najlepszym wydaniu!



„Truda Latuscyno z Ferrum Kolōnije to je richtich robotno baba, kero mo czas na wszysko. Kej już posprzōnto we chałpie i uwarzi ôbiod Latuskowi, to jeszcze znojdzie czas, coby wyretować socjalizm. A gizdōw, kere chcōm go ôbalić, je mocka: hamerykańske agynty, ufoki i inksze pierōństwo. Cołko prowda ô tym, jak wyglōndało żywobycie ślōnskich babōw we PRL-u. No, możno niy-cołkiym…” (https://www.silesiaprogress.com/pl/p/Truda-Latuscyno-retuje-socjalizm-M.-Melon/1575).

 

2) John Ronald Reuel Tolkien: „Hobit, abo tam i nazad”, przeł. Grzegorz Kulik, Silesia Progress, Kotórz Mały 2023.

Wydawca przy okazji tego wiekopomnego wydawnictwa informuje: „Klasyczny rōman ôd J.R.R. Tolkiena przełożōny na ślōnski jynzyk. (...) Je to piyrszŏ ze gyszicht, co sie dziejōm we świecie Strzōdziymiŏ, i prawi historyjõ ôd Bilbo Bojtelŏka, tytułowego hobita, co mŏ rŏd swōj dōm i pokōj, a wybiyrŏ sie na przigodã, żeby zdobyć tajlã skarbu wachowanego ôd dracha Smauga. (…)



»Hobit małowiela niy wyskoczōł ze skōry, jak syczynie doszło do jego uszōw, i narŏz ôboczōł blade ôczy wytrzyszczać sie na niego.

– Ftoś ty je? – pedzioł a wyciōng sztylet przed siebie.

– Co ôn je, mōj sacss? – szepnōł Golum (co dycki prawiōł do siebie, bo nigdy niy mioł żŏdnego, co by dō niego mōg mōwić). To bez to sam prziszoł, bo naprŏwdã w tyj chwili niy mioł głodu, bŏł ino ciekŏw. We inkszym przipŏdku nojprzōd by chycioł, a dopiyro potym szeptoł.

– Jŏch je pōn Bilbo Bojtelŏk. Straciōł żech cwergi i czarownika i niy wiym, kaj żech je. I niy chcã tego wiedzieć, jak ino stōnd pōdã.

– Co ôn mŏ we rōnckach? – spytoł Golum, kej patrzoł na miecz, co mu sie blank niy podoboł.

– Miecz, ôrynż ze Gōndolinu!

– Sssss – prawiōł Golum i zrobiōł sie moc uprzyjmy. – Mozno siednie sam i poôzprawiŏ kōnsecek, mōj sacss. Rŏd mŏ zŏgŏdki, pra?«

Ksiōnżka z ôryginalnymi ôbrŏzkami z brytyjskego wydaniŏ, ilustracyjŏ na ôkładzina naszykowoł Grzegorz Chudy” (https://www.silesiaprogress.com/pl/p/Hobit%2C-abo-tam-i-nazod-J.-R.-R.-Tolkien/1563).

 

3) Astrid Lindgren: „Pippi Långstrump”, przeł. z języka szwedzkiego Rafał Szyma, Kotórz Mały, Silesia Progress 2023.

Jesteście ciekawi jak to będzie leciało po „naszymu”, gdy Pippi opiera się niemiłosiernej tabliczce schorzenia i walczy z policją? Rafał Szyma przełożył książkę Lindgren ze szwedzkiego! Dla wychowanych na polskiej Fizi Pończoszance w tłumaczeniu Ireny Szuch-Wyszemirskiej, zapowiada się ciekawe doświadczenie lekturowe!



Fragment:

„– Jakbyś mogła nojsamprzōd pedzieć mi swoje pōłne miano – pedziała pani – to cie zaregistruja do szkoły.

– Mianuja sie Pippilotta Maszkietta Gardinella Złocioczka Långstrump, cera ôd kapitana Efraima Långstrumpa, co przōdzij bōł postrachym mōrz, a terozki je za krōla Połedniowych Mōrz. Pippi to je po prowdzie ino mōj przemianek, bo tata padoł, że Pippilotta je za dugie do wypedzynio.

– Rozumia – pedziała pani. – Tōż my tyż bydymy ci godać Pippi. Ale jak by my tak teroz ôboczyli, jako mosz wiedza – godała dalij. – Je żeś już dużo dziouszka i na zicher niymało wiysz. Możno zacznymy ôd rachowanio. Dalij, Pippi, możesz mi pedzieć, wiela je siedym a piyńć?

Pippi wejrzała na nia, udziwiōno i niyrada. Tak jij ôdpedziała:

– Nō ja, jak sama tego niy wiysz, to se ani niy forszteluj, że jo myśla ci to pedzieć!” (https://www.silesiaprogress.com/pl/p/Pakiet-Slonsko-PIPPI-zdobywo-swiat-/1528).

 

4) René Goscinny, Jean-Jacques Sempé: „Mikołojek”, przeł. z języka francuskiego Grzegorz Buchalik, Silesia Progress, Kotórz Mały 2023.

Dobrze, że śląskie bajtle mogą zapoznać się z niepokornymi, niesfornymi rówieśnikami i to od razu w języku domowym. Autor tłumaczenia to mój krajan, wierny jak rzeka (Ruda) – klubowi Iskra Rowień. Sprawdźcie sami, jak poradził sobie ze światowym bestsellerem.



Fragment: 

„Rufin gōniōł Alfrida, kery ryczoł: »Mōm brele! Mōm brele!«. Achim niy przejmowoł sie inkszymi, szukoł mōnety, ale durch jōm niy umioł znojś. Gyniek, kery zostoł spokojnie we swojij bramie, mioł już tego doś i zaczōn rozdować szlagi piynściōm w nosy tych, kerzi stoli nojbliżyj niego, to znaczy tych z jego drużyny. Wszyjscy wrzeszczeli, lotali, było superowo!

- Skōńczcie synki - wrzasknōł zaś Alcest.

Tōż Gyniek sie pogorszōł.

- Pilniyło ci sie grać - padoł Alcestowi - nō, tōż grōmy. Jak chcesz coś pedzieć, to doczkej do kōńca piyrszej połowy!

- Piyrszej połowy czego? - spytoł Alcest.

Praje dołech pozōr, że ni mieli my bala. Zapōmniołech go w dōma!” (https://www.silesiaprogress.com/pl/p/Goscinny%2C-Sempe-Mikolojek-slonsko-edycyjo/1576).

 

5) Mirosław Syniawa: „Mappa mundi”, Silesia Progress, Kotórz Mały 2023.

Chorzowski poeta wydał w tym roku kolejny tomik, tym razem po serii tłumaczeń z autorów klasycznych i światowych oraz szkockich pieśni Roberta Burnsa nadszedł czas na autorski materiał. Zobaczcie, jak lokalne i zapoznane odbija się w wiecznym i znanym:



RZYMSKE ZŎBRZE

I

Możno to i prŏwda,

że litewske duburys,

staroirlandzke dobur,

łacińske Tiberis

i dŏwne słowiańske dъbrь

wziyny sie ôd jednego

indoojropejskego słowa.

Jak ja, to Zŏtybrze i Zŏbrze

(kejsik Zŏdebrze)

znaczōm jedno i to samo.

Dyć niy myl miana z placym,

sam bana z nōmerym 8

niy jedzie do Brzezin –

po cojś ślōnskego

ciś na Aventino

(https://tuudi.net/slowem-przez-swiat-mappa-mundi-nowy-tomik-miroslawa-syniawy-w-jezyku-slaskim/).

 

6) Mariusz Jochemczyk: „Ukryta opcja”, Biblioteka Śląska, Katowice 2023.

Historyk i teoretyk literatury z Uniwersytetu Śląskiego wydał drugi tom wierszy. Przejmujący, przenikliwy, mądry. Świadczący o cielesno-duchowym integralnym związku z duchami przodków, książek, napotkanych przygodnie ludzi, miejsc, krajobrazów i zwierząt Śląska. Autor zbioru czuje historie, smakuje je, ciągnie za języki i jak to filolog czule obraca, by wydobyć cień wątpliwości, boleśnie przygryźć. Wątpiąc – angażuje, angażując – dystansuje, uczula na egzystencjalny konkret, językowy splot, kompleks schorzeń, potencjalność spotkania, porażkę, ułudę i nicość polityki, ocalenie i zatratę w sensach krzyżujących się losów i bytów.



Polityka w świetle językoznawstwa

pamięci rachmistrza spisowego

 

chytra

projekcja zasady narodowej

ekwiwalencja z osi

wyboru

na oś kombinacji

 

sprawia że

ekwiwalencja staje się

konstytucyjnym chwytem

państwa

 

mierzenie śląskich szeregów

okazuje się jednak zabiegiem

który poza polską polityką

nie znajduje zastosowania

w języku rzeczywistości (s. 33)

 

7) Rafał Księżyk: „Śnialnia. Śląski underground”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2023.

Pamiętam ze studenckich czasów spotkania w Dezember Palace, na których bywał Urbanowicz. Szczególnie jedno, które dotyczyło pisarstwa Dana Browna. Oczami wyobraźni widzę Allena Ginsberga, który przemyka ulicami Katowic z Tadeuszem Sławkiem, by trafić na strych Urbanowicza.  



Od wydawcy:

„Alchemia, psychodelia i buddyzm w artystycznej enklawie na Górnym Śląsku. Ezoteryczna historia śląskiej inteligencji

Co to jest Śnialnia? To miejsce, w którym się śni, i przestrzeń, gdzie sny się urzeczywistnia. Ich sen był snem o wolności.

Malarze Urszula Broll, Antoni Halor, Zygmunt Stuchlik, Andrzej Urbanowicz i Henryk Waniek wymknęli się do Śnialni z realiów PRL-u. W latach sześćdziesiątych XX wieku stworzyli przy ulicy Piastowskiej 1 w Katowicach legendarną Pracownię, która przetrwała sześć dekad. Najpierw kusiła duchowością, a po 1989 roku – ekscesem, testując granice odzyskanej wolności.

W kręgu oddziaływania Pracowni znalazły się ważne dla polskiej kultury postacie, m.in.: Zdzisław Beksiński, Henryk Mikołaj Górecki, Jerzy Illg, Ryszard Krynicki, Mieczysław Litwiński, Jarosław Markiewicz, Jacek Ostaszewski, Tadeusz Sławek, Olga Tokarczuk czy Ingmar Villqist.

Rafał Księżyk powraca z polifoniczną, osadzoną w śląskich realiach opowieścią o tym, co wydawało się eskapizmem, a zmieniło rzeczywistość. W Pracowni publikowano jedne z pierwszych w Polsce Ludowej samizdatów, stąd wyruszano w pionierskie psychodeliczne tripy, tutaj zaczął się polski buddyzm zen. Rozwinęła się wrażliwość, która pozwoliła spojrzeć na Śląsk i na Polskę w nowy sposób” (https://www.wydawnictwoliterackie.pl/produkt/5204/snialnia).

Omówienia książek autora znaleźć można na łamach „artPAPIERu”: 

https://www.artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=404&artykul=8135

http://artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=368&artykul=7262

 

8) Szczepan Twardoch: „Epifania wikarego Trzaski”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2023.

To co prawda wznowienie książki, ale jednocześnie jest to rzecz niewątpliwie przełomowa. Pierwsza książka pisarza usytuowana na Śląsku, z dialogami po śląsku, z bohaterem, który z czasem, jak Josef Magnor z „Dracha”, zejdzie pod ziemię, by odpokutować winy. Prototypowa dla tego pisarza powieść dla tematu śląskiego, eksponująca na poważnie zalety katolicyzmu i jego duchowego wymiaru. Rzecz dziś raczej nie do pomyślenia... Chcesz wiedzieć, czym są cingulum, hamerał, alba? Poznaj historię warszawskiego księdza i jego objawień w Pilchowicach (książkowych Drobczycach).



Fragment:

 „– No to bardzo mi miło. Jestem Jezus Chrystus, a to – tu wskazał na drugiego mężczyznę, androgynicznego i obdarzonego blond lokami do pasa – archanioł Michał.

            Brodaty mężczyzna miał twarz z Całunu Turyńskiego, którego kopia, wykonana z lnianego płótna, wisiała u księdza Jana na ścianie.

 – O ja pierdolę – wyszeptał wikary i zemdlał” (s. 42).

 

9) Szczepōn Twardoch, „Pokora. Edycyjŏ ślōnskŏ”, przeł. z języka polskiego Grzegorz Kulik, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022.

To druga powieść Twardocha, która doczekała się edycji śląskiej. O pierwszej, czyli „Drachu” można przeczytać tu: https://www.artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=362&artykul=7135 W tym przypadku również za tłumaczenie odpowiada ekspert śląskiego języka artystycznego. Rewelacyjna robota!



Fragment:

„Niy rozchodzi się sam ino ô spōłkowanie, chôcioż spōłkowoł ze sumiynnościom baniôrza, co dziynnie ôtwiyro szlagbaum na drōgowym przejeździe,spōłkowoł ze matkōm dziynnie na wieczōr po zgaszyniu światła, ze wyjōntkym piōntkow, bo piōntek to je dziyń śmierci Pana Jezusa i we piōntki matka spōłkować nie chciała, co ôjciec niyrod akceptowoł. Spōłkowanie to ale niy bj ōł dla mojigo ôjca cyl i chocioż pewnikym przinosiyło mu przijymność, to niy dlô rozkoszy się tyj czynności oddôwoł ze takōm systematycznściōm, môj ôjciec niy bōł rozpustnik ani hedōnista, jego żywobyciym kerowoł niy tropizm przijymności, ale gniyw” (s. 39).

O „Pokorze” w artPAPIER: http://artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=404&artykul=8127

 

10) Zbigniew Rokita: „Odrzania”, Znak Literanova, Kraków 2023.

Włóczęga kundla „Ziem Odzyskanych” po poniemieckim kraju, wzdłuż Odry. Było „Kajś”, były książki Karoliny Kuszyk „Poniemieckie”, a teraz czas na kolejną odsłonę historii subalternej – pięknej, naszej Polski całej.



Od wydawcy:

„To tu, na »Ziemiach Odzyskanych«, miało po wojnie miejsce jedno z najbardziej spektakularnych wydarzeń w dwudziestowiecznej historii Europy. To tu, w tych wszystkich Wrocławiach i Szczecinach, Polska stanęła przed jednym z największych cywilizacyjnych wyzwań – przemienieniem Niemiec w Polskę.

Ale wciąż widać szwy, którymi pozszywali Polski przedwojenną i powojenną. Wyłażą france. Bo tu, na »Odzyskanych«, jest jakoś inaczej. Uliczne tabliczki przypominają piastowskie drzewka genealogiczne, zewsząd wyzierają cegły o barwie wściekłej krwi, blokowiska lokowane na prawie niemieckim, wilhelmińskie gmachy otoczone przez parkingi niestrzeżone, a jednak płatne. Tutejsi Polacy często wciąż wahają się, czy już są stąd, czy jeszcze znikąd – a niektórzy dalej snują opowieść, którą ktoś ileś tam lat temu przerwał martwym już mieszkańcom ich kamienic.

I dlatego ja, kundel »Ziem Odzyskanych«, zlepiony z tutejszych i przyjezdnych, ruszyłem w tę dziwną podróż po »Odzyskanych«, po Poniemiecczyźnie, żeby to wszystko ujrzeć na własne oczy” (https://www.wydawnictwoznak.pl/ksiazka/Odrzania-Podroz-po-Ziemiach-Odzyskanych/10739).

O śląskojęzycznym wydaniu „Kajś”: https://www.artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=453&artykul=9204

 

***

Z roku na roku literatura śląska rozciąga się na coraz to nowe obszary literackie, daje głos, legitymizuje się w oczach niedowiarków i pokazuje potencjał języka artystycznego, w którym opowiadać można wszystko: klasykę literatury od Ajschylosa po Tolkiena, współczesną prozę, poezję i klasykę literatury dla dzieci i młodzieży. Czego chcieć więcej? Co będzie następne, co dobrze zrobi śląskiemu czytelnictwu? Proponuję równolegle do bieżących, wskazanych wydań zadbać o śląski young adult i harlekiny. Takie wejście pod papczane, blachotrapezowe strzechy, pomiędzy ściany z cegły, gips-kartonu i gładzi zapewniłoby ślabikorzowemu zapisowi (ōȏ) długie trwanie w dziejach i wierną publiczność.



Zdjęcie: https://pixabay.com/pl/photos/ksi%C4%85%C5%BCki-biblioteka-pok%C3%B3j-szko%C5%82a-2596809/.