Zgodnie z danymi podanymi przez UNICEF w 2018 roku jedna na trzy osoby uczniowskie w wieku 13-15 lat pada na świecie ofiarą prześladowania. Z najnowszego raportu „Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce” FFDS (2023) wynika, że aż sześćdziesiąt sześć procent badanych dotknęła przemoc rówieśnicza (osoby respondenckie były w wieku 11-17 lat).

Statystyki są alarmujące. W ciągu ostatnich kilku lat zaobserwowano wśród młodzieży wyraźny wzrost wskaźnika doświadczania prześladowania ze strony rówieśników – ze szczególnym akcentem na przemoc psychiczną. Skala zjawiska ukazuje, jak istotne są rzetelna i rozsądna edukacja antydyskryminacyjna i praca psychologa w szkołach. W tym kontekście „Psychologia prześladowań w szkole” Petera K. Smitha stanowi odpowiedź na palące zapotrzebowanie społeczne.

Smith, jako uznany naukowiec w obszarze psychologii i autor wielu publikacji z tego zakresu, tym razem oferuje czytelnikom i czytelniczkom kompendium na temat różnych form przemocy szkolnej, będące wypadkową prowadzonych we wspomnianym obszarze badań, ich analiz oraz refleksji własnych; istotnymi walorami publikacji, które zapewne docenią adepci psychologii, pedagodzy oraz pedagożki i osoby pracujące w sektorze edukacji, są – dobrze wkomponowane w całość – opisy o charakterze metodologicznym. To nie tylko wartość dodana w świetle specyfiki tematu i charakteru pozycji, ale też cenny wskaźnik do refleksji dla osób, których poruszane zagadnienia nie dotyczą. Szczególne znaczenie w kontekście wspomnianych przemyśleć może mieć pozycja autora, który był „ofiarą, jak i sprawcą prześladowania” (s. 53).

Publikacja Smitha obejmuje nie tylko m.in. analizę prześladowania jako zjawiska – eksplikację pojęcia, sylwetki sprawców i ofiar, ale, co istotne, również osób niezaangażowanych bezpośrednio – obrońców, świadków. Autor ukazuje ponadto krótko- i długoterminowe skutki prześladowania, nie ograniczając perspektywy oglądu jedynie do ofiar. Pomimo wielości opisywanych wątków Smithowi udało się uniknąć lakonicznego tonu, a publikacja – stosunkowo zwięzła – obfituje w szczegółowe dane, tabele i swobodniejsze refleksje.

„Psychologia prześladowań w szkole”, choć niewątpliwie stanowi pozycję ważną i potrzebną, niepozbawiona jest wad. W książce nie brakuje wzbudzających wątpliwości uogólnień i uproszczeń, które rodzić mogą interpretacje dalekie od docelowych, zgodnych z ideą publikacji. „Opinia, że prześladowanie wzmacnia naszą odporność, potrzebną do prawdziwego życia, jest wciąż przez wielu ludzi mocno forsowana i należy ją traktować poważnie. Myślę, że w argumentacji Guldberg [przywołanej wcześniej przez autora – przyp. A.S.] jest ziarenko prawdy. Dotyczy ono w szczególności tego, że prawdopodobnie zbyt mocno przejmujemy się bójkami lub zniewagami, które zdarzają się od czasu do czasu pomiędzy równymi sobie dziećmi. To oczywiste, że istnieją umiejętności, które należy rozwinąć, aby móc sobie radzić z prowokacjami, i należy je rozwijać” (s. 78).

Autor w dalszych rozważaniach wprawdzie rozwija tę myśl, wskazując słabości wspomnianych argumentów i zauważając, że prześladowanie ukierunkowane jest na krzywdzenie jednostki słabszej. Następnie podaje przykłady odzwierciedlające opisywane sytuacje – przemoc wobec dziecka pozbawionego pewności siebie czy siły fizycznej; niemniej jednak ów podział na „przeciwników równych sobie” i „nierównych” wprowadzać może w błędne poczucie, że ofiarą prześladowania szkolnego padają wyłącznie dzieci pozbawione przymiotów, w które „uzbrojony” jest prześladowca czy prześladowczyni. Tym samym nasuwa się wniosek, że Smith niejako zawęża zjawisko prześladowania do zhierarchizowanego modelu „silny oprawca–słaba ofiara”, co implikować może mniejszą czujność na akty przemocy jednostek „równych sobie” (kontynuując myśl Guldberg). Nie sposób jednak założyć, że w opisywanych bójkach czy innych formach agresji przeciwników wykazujących porównywalne względem siebie cechy – np. dobrze rozwinięta tężyzna fizyczna – nie występują elementy dominacji i, co za tym idzie, prześladowania. W tym wypadku model prześladowca–ofiara jest bardziej zdynamizowany, a role mogą szybko ulegać zmianie. Trudno byłoby też założyć, że równowaga sił pozostaje za każdym razem niezmienna. Na szczęście przemyślenia autora nie mają w tym wypadku charakteru ostatecznych i niepodważalnych sądów, a raczej przemyśleń mogących stanowić przyczynek do debaty.

Dyskusyjnych uogólnień w książce znajduje się więcej; „W społeczeństwie bardziej męskim to role płciowe są od siebie różne (w mniejszym stopniu się na siebie nakładają): mężczyźni są bardziej asertywni, twardsi i skupieni na sukcesie materialnym, natomiast kobiety bardziej skromne i czułe. Może to mieć konsekwencje dla różnic między płciami i dla molestowania seksualnego. Te sugestie wciąż wymagają jednak dalszych badań” (s. 74). Innym przykładem jest konstatacja: „Sytuację tę może wyjaśniać fakt, że dziewczynki bywają bardziej empatyczne, choć – o czym była mowa wcześniej – sama empatia nie wystarczy, aby być skutecznym obrońcą” (s. 72).

Wskazane mankamenty nie zmieniają jednak faktu, że wielowątkowość podjętej tematyki i ukazanie jej w szerokiej perspektywie sprawiają, iż po książkę z powodzeniem mogą sięgnąć wszystkie osoby zainteresowane pogłębieniem wiedzy dotyczącej przemocy w szkole, ale i przemocy w ogóle. Co najważniejsze, Smith wiele uwagi poświęca działaniom ukierunkowanym na walkę z prześladowaniem i zwiększenie świadomości opiekunów oraz nauczycieli. Istotnym walorem publikacji jest również jej interdyscyplinarność – w książce zawarto wiele informacji z pogranicza psychologii, socjologii i pedagogiki – a także odniesienia do cyberprzemocy, tak rozpowszechnionej współcześnie. Ciekawość poznawcza w połączeniu z odpowiednią dozą krytycyzmu w trakcie lektury pozwolą na dość kompleksowe zapoznanie się ze specyfiką tematu oraz sformułowanie własnych wniosków w odpowiedzi na refleksje autora.

LITERATURA:

Makaruk K. i in.: „Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce 2023”. https://fdds.pl/_Resources/Persistent/4/0/d/e/40de383c074981a2c2061800f8a565d2f4d53b55/Raport%20Diagnoza%20Przemocy%20wobec%20Dzieci%202023.pdf.

„Połowa nastolatków na świecie doświadcza przemocy rówieśniczej w szkole i jej okolicach”. https://unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/news/polowa-nastolatkow-na-swiecie-doswiadcza-przemocy-rowiesniczej-w-szkole-i-jej-okolicach.

Peter K. Smith: „Psychologia prześladowań w szkole”. Przeł. Katarzyna Piszczek. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź 2023 [seria: Psychologia Wszystkiego].