ISSN 2658-1086
WALORY STRATEGIZACJI
A
A
A
Przy próbach opisu sytuacji współczesnej sztuki i estetyki wielu badaczom brakuje dziś słów, które trafnie opisywałyby dokonujące się na ich oczach przemiany. Nie jest to tylko kwestia ograniczeń dyskursu dyscypliny, ale ostrości terminów, jakimi się posługujemy. Wioletta Kazimierska-Jerzyk podejmuje się trudnego zadania wypracowania pojęć, które byłby fortunne i jednoznaczne, dzięki czemu umożliwiłyby stworzenie wspólnego języka współczesnej krytyki artystycznej. Proponuje wykorzystanie terminów z innych dyscyplin w celu stworzenia „rewolucyjnej” (jak sama ją nazywa) propozycji interpretacyjnej i postawy badawczej. Swoją koncepcję szczegółowo przedstawia w książce „Strategia rewaloryzacji we współczesnej refleksji nad sztuką. Piękno, eklektyzm, epigonizm, infantylizm”.
„Strategia” pochodzi z terminologii wojskowej, zaś „rewaloryzacja” jest terminem ekonomicznym. „Strategia rewaloryzacji” ma być zatem próbą uchwycenia współczesnej kondycji refleksji estetycznej, a jednocześnie mechanizmem, który pozwoli stworzyć w tym dyskursie nowy i w miarę możliwości stabilny system pojęć. Autorka rewaloryzuje, czyli poddaje ponownej ocenie i weryfikuje historyczne wartości czterech pojęć: piękna, eklektyzmu, epigonizmu i infantylizmu. Na zabieg ten składają się trzy etapy: „określony sposób przygotowania aparatu pojęć, który umożliwi próbę rozpoznania kulturowej sytuacji, a następnie przeprowadzenia analizy na gruncie współczesnej refleksji nad sztuką konkretnych zjawisk”.
Potrzebę reinterpretacji zjawisk estetycznych unaocznił postmodernizm. Pojawiają się w rozważaniach dotyczących współczesnej estetyki próby reaktywowania pojęcia piękna przez zacieranie pojemności znaczeniowej tego terminu. W postmodernistycznych pracach z zakresu teorii sztuki i krytyki artystycznej obserwować można również rewaloryzację eklektyzmu. „Strategia rewaloryzacji” ma być jednak próbą szerszego spojrzenia na te zjawiska. Zakłada ona przede wszystkim dwa porządki: z jednej strony porządek diachroniczny, który zakłada dialog z tradycją, z drugiej zaś porządek synchroniczny, który analizować ma dynamikę aktualnych zjawisk artystycznych.
To właśnie niezwykła wnikliwa analiza wymienionych przez autorkę zjawisk jest tym, co zasługuje w jej książce na szczególną uwagę. Każdorazowo ukazuje zostają historyczne uwarunkowania znaczenia danego pojęcia i wpływ, jaki wywarły na nie współczesne teorie sztuki. Wyróżnia się tu rozdział poświęcony kategorii piękna z racji historycznego „ciężaru” tego pojęcia. Autorka zastosowała w nim także inny niż w pozostałych rozdziałach proces dowodzenia. Powołuje się na trzy, jej zdaniem kluczowe dla rozumienia piękna, współczesne koncepcje estetyczne (Danto, Marquard, Gadamer). Wniosek, jakie wysuwa z tych trzech programów to postulat utrzymania sensu pojęcia piękna ugruntowanego w tradycji humanistyki. Jej zdaniem, zamiast tworzyć teorie oderwane od wielowiekowej tradycji estetycznej warto pozostać przy nieokreśloności tego pojęcia. Strategia rewaloryzacji ma być bowiem kompromisem pomiędzy tradycją a potrzebą pojęć zdolnych opisać sytuację sztuki współczesnej. W tym świetle niezwykle interesująca wydaje się propozycja opracowania dla estetyki takich pojęć jak kamp czy queer.
Wieloznaczne pojęcia eklektyzmu, epigonizmu i infantylizmu analizowane są w oparciu o ogólne ich znaczenia, nie zaś ze względu na ich status w kulturze, jak w przypadku piękna. Ambicją autorki jest uczynienie tych pojęć maksymalnie użytecznymi naukowo. Tym dążeniom przyświecają słowa Gadamera: „nigdy nie należy lekceważyć tego, co nam powiedzieć może słowo”. Analizując zjawisko epigonizmu autorka wydobywa zapomnianą i zatartą etymologię tego pojęcia. Termin ten początkowo oznaczał „późne zwycięstwo” (epigonoi), co w pewnym sensie tłumaczy jego żywotność na przestrzeni wieków (szczególne jego znaczenie w epoce romantyzmu). Takie rozumienie daje szansę na neutralne, a nawet pozytywne, rozumienie znaczenia epigonizmu.
W przypadku analizy pojęcia eklektyzmu autorka sięga po jego pierwotne, filozoficzne znaczenia i tym samym wydobywa jego pozytywny aspekt – to określona, świadoma strategia, oparta na refleksji teoretycznej. Analizując pojęcie infantylizmu posiłkuje się teorią Adorna, który pisał o infantylizacji sztuki i odbiorcy. Autorka nie skupia się jednak wyłącznie na rewaloryzacji pojęć – obok analizy znaczenia terminów proponuje również i analizę konkretnych zjawisk artystycznych. Strategia rewaloryzacji skupia się zatem także na weryfikowaniu zjawisk artystycznych przy uwzględnieniu wcześniej opracowanych pojęć. Autorka przytacza historyczne przykłady ich realizacji (w malarstwie, rzeźbie i architekturze), ale zwraca uwagę również na zjawiska niezwykle aktualne: analizuje komiks, estetykę cyberprzestrzeni i problematykę nowych mediów.
Strategia rewaloryzacji, jak chciałaby autorka, ma być „poszukiwaniem równowagi pomiędzy tym, co: zapomniane i lansowane, historyczne i aktualne, deprecjonowane i wywyższane”. Analizowane przez nią zjawiska nie są zatem jedynymi, które należy poddać opisanym procedurom. Współczesna estetyka pełna jest pojęć niejasnych i niejednoznacznych, a także takich, z których wieloznaczności nie zdajemy sobie sprawy. Kazimierska-Jerzyk sugeruje, że może podobnej strategii powinno się poddać pojęcia nudy, kiczu, nostalgii i tandety.
Zaproponowane strategia rewaloryzacji jest zapewne interesującym wyjściem z impasu, w jakim znajduje się współczesna estetyka i teoria sztuki. Proponuje ona wnikliwe przeanalizowanie słownika, jakim posługują się te dyscypliny i tym samym daje szansę na wypracowanie wspólnych stanowisk w toczących się dyskursach estetycznych. Jak przyznaje autorka, strategia rewaloryzacji ma być formułą interpretacyjną i postawą badawczą, ale także daje ona szansę „na sprecyzowanie własnego stanowiska wobec dokonujących się przemian kulturowych”. Ta niezwykle bogata w konteksty i odwołania książka jest więc także indywidualną propozycją przewodnika po współczesnych zjawiskach kultury. Czytelnikom pozostaje zatem nadzieja, że autorka zaprosi ich kiedyś do wędrówki przez historię, znaczenia i realizacje innych nurtujących współczesną estetykę pojęć.
„Strategia” pochodzi z terminologii wojskowej, zaś „rewaloryzacja” jest terminem ekonomicznym. „Strategia rewaloryzacji” ma być zatem próbą uchwycenia współczesnej kondycji refleksji estetycznej, a jednocześnie mechanizmem, który pozwoli stworzyć w tym dyskursie nowy i w miarę możliwości stabilny system pojęć. Autorka rewaloryzuje, czyli poddaje ponownej ocenie i weryfikuje historyczne wartości czterech pojęć: piękna, eklektyzmu, epigonizmu i infantylizmu. Na zabieg ten składają się trzy etapy: „określony sposób przygotowania aparatu pojęć, który umożliwi próbę rozpoznania kulturowej sytuacji, a następnie przeprowadzenia analizy na gruncie współczesnej refleksji nad sztuką konkretnych zjawisk”.
Potrzebę reinterpretacji zjawisk estetycznych unaocznił postmodernizm. Pojawiają się w rozważaniach dotyczących współczesnej estetyki próby reaktywowania pojęcia piękna przez zacieranie pojemności znaczeniowej tego terminu. W postmodernistycznych pracach z zakresu teorii sztuki i krytyki artystycznej obserwować można również rewaloryzację eklektyzmu. „Strategia rewaloryzacji” ma być jednak próbą szerszego spojrzenia na te zjawiska. Zakłada ona przede wszystkim dwa porządki: z jednej strony porządek diachroniczny, który zakłada dialog z tradycją, z drugiej zaś porządek synchroniczny, który analizować ma dynamikę aktualnych zjawisk artystycznych.
To właśnie niezwykła wnikliwa analiza wymienionych przez autorkę zjawisk jest tym, co zasługuje w jej książce na szczególną uwagę. Każdorazowo ukazuje zostają historyczne uwarunkowania znaczenia danego pojęcia i wpływ, jaki wywarły na nie współczesne teorie sztuki. Wyróżnia się tu rozdział poświęcony kategorii piękna z racji historycznego „ciężaru” tego pojęcia. Autorka zastosowała w nim także inny niż w pozostałych rozdziałach proces dowodzenia. Powołuje się na trzy, jej zdaniem kluczowe dla rozumienia piękna, współczesne koncepcje estetyczne (Danto, Marquard, Gadamer). Wniosek, jakie wysuwa z tych trzech programów to postulat utrzymania sensu pojęcia piękna ugruntowanego w tradycji humanistyki. Jej zdaniem, zamiast tworzyć teorie oderwane od wielowiekowej tradycji estetycznej warto pozostać przy nieokreśloności tego pojęcia. Strategia rewaloryzacji ma być bowiem kompromisem pomiędzy tradycją a potrzebą pojęć zdolnych opisać sytuację sztuki współczesnej. W tym świetle niezwykle interesująca wydaje się propozycja opracowania dla estetyki takich pojęć jak kamp czy queer.
Wieloznaczne pojęcia eklektyzmu, epigonizmu i infantylizmu analizowane są w oparciu o ogólne ich znaczenia, nie zaś ze względu na ich status w kulturze, jak w przypadku piękna. Ambicją autorki jest uczynienie tych pojęć maksymalnie użytecznymi naukowo. Tym dążeniom przyświecają słowa Gadamera: „nigdy nie należy lekceważyć tego, co nam powiedzieć może słowo”. Analizując zjawisko epigonizmu autorka wydobywa zapomnianą i zatartą etymologię tego pojęcia. Termin ten początkowo oznaczał „późne zwycięstwo” (epigonoi), co w pewnym sensie tłumaczy jego żywotność na przestrzeni wieków (szczególne jego znaczenie w epoce romantyzmu). Takie rozumienie daje szansę na neutralne, a nawet pozytywne, rozumienie znaczenia epigonizmu.
W przypadku analizy pojęcia eklektyzmu autorka sięga po jego pierwotne, filozoficzne znaczenia i tym samym wydobywa jego pozytywny aspekt – to określona, świadoma strategia, oparta na refleksji teoretycznej. Analizując pojęcie infantylizmu posiłkuje się teorią Adorna, który pisał o infantylizacji sztuki i odbiorcy. Autorka nie skupia się jednak wyłącznie na rewaloryzacji pojęć – obok analizy znaczenia terminów proponuje również i analizę konkretnych zjawisk artystycznych. Strategia rewaloryzacji skupia się zatem także na weryfikowaniu zjawisk artystycznych przy uwzględnieniu wcześniej opracowanych pojęć. Autorka przytacza historyczne przykłady ich realizacji (w malarstwie, rzeźbie i architekturze), ale zwraca uwagę również na zjawiska niezwykle aktualne: analizuje komiks, estetykę cyberprzestrzeni i problematykę nowych mediów.
Strategia rewaloryzacji, jak chciałaby autorka, ma być „poszukiwaniem równowagi pomiędzy tym, co: zapomniane i lansowane, historyczne i aktualne, deprecjonowane i wywyższane”. Analizowane przez nią zjawiska nie są zatem jedynymi, które należy poddać opisanym procedurom. Współczesna estetyka pełna jest pojęć niejasnych i niejednoznacznych, a także takich, z których wieloznaczności nie zdajemy sobie sprawy. Kazimierska-Jerzyk sugeruje, że może podobnej strategii powinno się poddać pojęcia nudy, kiczu, nostalgii i tandety.
Zaproponowane strategia rewaloryzacji jest zapewne interesującym wyjściem z impasu, w jakim znajduje się współczesna estetyka i teoria sztuki. Proponuje ona wnikliwe przeanalizowanie słownika, jakim posługują się te dyscypliny i tym samym daje szansę na wypracowanie wspólnych stanowisk w toczących się dyskursach estetycznych. Jak przyznaje autorka, strategia rewaloryzacji ma być formułą interpretacyjną i postawą badawczą, ale także daje ona szansę „na sprecyzowanie własnego stanowiska wobec dokonujących się przemian kulturowych”. Ta niezwykle bogata w konteksty i odwołania książka jest więc także indywidualną propozycją przewodnika po współczesnych zjawiskach kultury. Czytelnikom pozostaje zatem nadzieja, że autorka zaprosi ich kiedyś do wędrówki przez historię, znaczenia i realizacje innych nurtujących współczesną estetykę pojęć.
Wioletta Kazimierska-Jerzyk: „«Strategia rewaloryzacji» we współczesnej refleksji nad sztuką. Piękno, eklektyzm, epigonizm, infantylizm”. Universitas, Kraków 2008.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |