ISSN 2658-1086
RĘCE, KTÓRE PISZĄ (MARGARET ATWOOD: 'O PISANIU')
JAK TO? MUZUŁMAŃSKI FEMINIZM?! (MARTA WIDY-BEHIESSE: 'FEMINISTKI MUZUŁMAŃSKIE NA ZACHODZIE')
SKĄD SIĘ BIERZE SEKS? (ALENKA ZUPANČIČ: 'CZYM JEST SEKS?')
ETYKA (NIE)PROBLEMATYCZNA? (BEN DUPRÉ: 'ETYKA. 50 IDEI, KTÓRE POWINIENEŚ ZNAĆ')
ŚLADEM JĘZYKOWYCH ZAWIŁOŚCI... (JACEK WASILEWSKI: 'BEZECNIK GRAMATYKI POLSKIEJ')
LITERATURA - RELIGIA. CZY NASTĄPI CIĄG DALSZY? ('LITERATURA A RELIGIA - WYZWANIA EPOKI ŚWIECKIEJ. TOM 1-2')
A
A
A
Czym jest dla współczesności religia? Odpowiedzi można udzielić wiele, choć jedną z nasuwających się stanowi fakt, iż religia w świecie po 11 września, czyli w ostatnim dwudziestoleciu (to tylko data symbolicznej granicy pewnej zmiany, do której doprowadziły znacznie wcześniejsze, długotrwałe procesy), jest jednocześnie zagrożeniem i czymś, co w stanie permanentnego zagrożenia pozostaje. Stała się pojęciem rozumianym szerzej, poddawanym badaniom, debatom, uwalnianym z ograniczeń poprawności i świętości: coraz częściej dyskurs publiczny zdominowany bywa rozważaniami na temat granicy obrazy uczuć religijnych. Ta zmiana, ruch myśli ani nie są zjawiskiem nowym, ani nie możemy ograniczyć ich jakimiś ramami geograficznymi. Świat wrze, krzyk upominający się o wolność i odrzucenie ścisłych zasad kojarzonych z religią ściera się z fanatyzmem i fundamentalizmem usilnie i kurczowo związanymi z tym, co skrywa się pod pojęciem tradycjonalizmu. Jedno jest pewne: kiedy, bez względu na społeczną sytuację czy pokoleniową reprezentację, pada słowo religia, niemal nikt nie pozostaje obojętny.
Czym jednak i czy czymś jakkolwiek odmiennym od kontekstów społeczno-politycznych jest religia dla współczesnego literaturoznawstwa? Z pewnością okazuje się tematem wciąż niewyczerpanym badawczo, skłaniającym do podsumowań, ale także nowych otwarć, spokojnym, bo zaskakująco gwarantującym pewną stałość, polem interpretacyjnych inspiracji. Tematem powracającym, nieprzerwanie poruszającym, ale także – nie dajmy się zwieść – pełnym pułapek i wyzwań. Redaktorzy najnowszej publikacji poruszającej zagadnienie styku literatury i religii podjęli się niełatwego zadania uruchomienia niemalże wszystkich kontekstów, które ów niełatwy na pewno mariaż konotuje. Efektem podsumowania nie tylko projektu grantowego, realizowanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, w wyniku którego powstała, ale także wielu konferencji, wykładów i debat ostatnich dziesięcioleci, jest monografia (jak określają książkę redaktorzy) „Literatura a religia. Wyzwania epoki świeckiej”. Składają się na nią dwa tomy. Pierwszy poświęcony „Teoriom i metodom”, drugi – interpretacjom polskich utworów literackich napisanych po 1945 roku.
Jak sugerują tytuł i podtytuły, temat potraktowany został dość szeroko, obejmuje niemal całą polską literaturę współczesną, ale warto na początku wskazać pewne ograniczenia, których autorom i autorkom nie udało się uniknąć. W drugim tomie z oczywistych powodów –wybranego kręgu tematycznego, w polskiej literaturze bowiem te odniesienia będą dominować – ograniczono się właściwie do nawiązań o chrześcijańskim źródle. Natomiast w pierwszym tomie można było przecież sięgnąć po inne religie. Pojawiają się tam oczywiście teksty czy wywiady traktujące religię jako ogólny koncept, bez względu na kręgi kulturowe czy wyznania, jakie się za tym kryją.
W taki sposób o religii, czy raczej duchowości wykraczającej poza granice zinstytucjonalizowanych systemów religijnych, pisze od lat Charles Taylor (na którego w swoich pracach powoływała się wielokrotnie choćby Agata Bielik-Robson). Taylor, jak określa to we wstępie do pierwszego tomu Łukasz Tischner, ewidentnie jest merytorycznym patronem omawianej książki – i nie chodzi jedynie o odwołania oraz przypisy do jego prac, które możemy znaleźć w poszczególnych rozdziałach, ale przede wszystkim o intelektualny fundament, który pozwala badaczkom i badaczom na szczególne podejście do religii i świeckości. Taylor czyni z religii przedmiot badań, ale pisze o niej językiem innym niż teologia. Potrafi skorelować sferę emocjonalną, która za nią stoi, z rozważaniami utrzymanymi na poziomie naukowym, łączy wszystkie konteksty społeczne, filozoficzne i kulturowe w jedną opowieść o religii, obrzędowości, swoistej potrzebie tworzenia tego typu systemów, która towarzyszy człowiekowi niemal od początku istnienia gatunku. Przede wszystkim zaś przypomina nam o indywidualnym podejściu do religijnych wyobrażeń, o czym pisze Bielik-Robson: „Analizując dwudziestowieczną literaturę – Tylor powołuje się na Rilkego, Eliota, Pounda, Joyce’a, a nawet Zbigniewa Herberta – pokazuje, że, w odróżnieniu od tradycyjnego horyzontu sensotwórczego metafizyki, współczesny horyzont sensotwórczy nie jest czymś danym, odziedziczonym, ani tym bardziej uniwersalnym, lecz co najwyżej może być świadomym wytworem »twórczej wyobraźni jednostki«. Proces tworzenie tego horyzontu nazywa Tylor »indywidualną epifanią«” (Bielik-Robson 2000: 279). Jednak pomimo tego prymatu myśli Tylora, unoszącej się nad dwutomową monografią, większość autorek i autorów w swoich rozważaniach wyraźnie pozostaje w kręgu chrześcijaństwa czy właściwie katolicyzmu.
Inną ważną informacją, którą należy przekazać przyszłym czytelnikom, jest fakt, iż w podtytule drugiego tomu, „Literatura polska po 1945 – kierunki, idiomy, paradygmaty”, właśnie na tej ostatniej części należy skupić uwagę. Nie odnajdziemy tutaj bowiem żadnej formy historii literatury sporządzonej według religijnego klucza (choć zapewne bylibyśmy w stanie odtworzyć ją na podstawie zgromadzonych artykułów) ani encyklopedycznego przeglądu. Panują tu interpretacyjny pluralizm i autonomia wyboru. Znajdziemy wśród szkiców i analiz nazwiska największych: Czesława Miłosza, Aleksandra Wata, Tadeusza Różewicza, Stanisława Barańczaka, Mirona Białoszewskiego, Józefa Czapskiego, Zbigniewa Herberta, Witolda Gombrowicza, Ryszarda Krynickiego, Stanisława Lema, Marcina Świetlickiego. Badaczkę poezji zdecydowanie cieszy prym, który wśród interpretacji czy kontekstów wiedzie poezja, zasmuca jednocześnie tak znikoma obecność kobiet – Maciej Nowak swój tekst poświęca Hannie Malewskiej, Piotr Bogalecki fantastycznie opisuje płynne przejścia pomiędzy tym, co sakralne, a tym, co „świeckie”, w poezji Krystyny Miłobędzkiej, Wojciech Kudyba przygląda się wierszom Joanny Pollakówny, Agnieszka Bielak bardzo ciekawie przedstawia alternatywne religie, czy raczej serię zjawisk, które właściwie powinny zostać dookreślone mianem kryptoteologii w poezji Wisławy Szymborskiej, a Karina Jarzyńska zamyka listę przeanalizowanych twórczości kobiet doskonałym moim zdaniem szkicem o śladach różnych religii w prozie Olgi Tokarczuk.
Nie zamierzam czynić z tego wyliczenia zarzutu w stronę autorek i autorów czy redaktorów tomów. To część innej ważnej debaty dotyczącej nieobecności kobiet w literaturze polskiej i, co za tym idzie, literaturoznawczych badaniach. Nie chodzi o taką poprawność polityczną, wedle której redaktorzy tomów odrzucają świetne teksty tylko dlatego, że muszą się zgadzać parytety. Warto jednak zaznaczyć te zachwiane proporcje, jednocześnie przypominając o tych twórczyniach, które mogłyby się tutaj znaleźć – o Annie Świrszczyńskej, Urszuli Kozioł, Ewie Lipskiej, Małgorzacie Lebdzie, Salci Hałas – a które także wykorzystują w swojej twórczości motywy religijne. Redakcja to jednak sztuka wyboru i zrozumiałe wydaje się, że każda czytelniczka i każdy czytelnik byłby w stanie stworzyć swoją listę nazwisk, motywów, kontekstów.
Jeżeli chodzi o podstawę teoretyczną, to znajdziemy tu przegląd niemal wszystkich najważniejszych stanowisk, pism i rozpraw, które właściwie fundowały dyskurs społeczno-polityczno-filozoficzny dotyczący współczesnego miejsca religii: Charles Taylor, Harold Bloom, Northrop Frye, Hans-Georg Gadamer. To jednak specyficzny zestaw nazwisk, który skłania do oceny, że mamy tutaj do czynienia raczej z pewnym podsumowującym domknięciem niż otwarciem na nowe nurty badawcze. Może właśnie owo domknięcie jest potrzebne dwadzieścia lat po zamachu 11 września, ale jednocześnie pozostawia niedosyt, iż właściwie na prawie dwóch tysiącach stron trudno dostrzec coś nowatorskiego, odpowiadającego na nasze aktualne potrzeby religijnej dyskusji. Redaktorzy i redaktorka wyraźnie zachowali bezpieczny dystans – tematyczny i historyczny, który gwarantuje badawczą poprawność i merytorycznie ugruntowane podstawy, a jednocześnie sprawia, że książka stanowi niejako głos odchodzącej epoki.
Zostawiając nieuniknione ideologiczne spory na boku, warto zaznaczyć, iż właściwie wszystkie teksty zgromadzone w książce cechują dokładność badawcza, spójność, interesujące ujęcie podejmowanego tematu. To dwutomowe kompendium jest po prostu przygotowane z niezwykłym zaangażowaniem autorek, autorów, redaktorki i redaktorów tomów. Wszystkie elementy bardzo dobrze ze sobą współgrają – wywiady dopełniają rozważania teoretyczne o pracach rozmówców, przegląd metod i teorii uzupełniony został przez ogrom interpretacyjnych reprezentacji ich praktycznego zastosowania. Autorkom i autorom trudno zarzucić przy tym jakieś znaczące braki warsztatowe, całość jest bardzo poprawnie zredagowana.
Takie globalne ujęcie problemu z pewnością nie wyczerpuje dialogu literatury z religią, ale na długo wyciszy zapewne kolejne próby wejścia w temat. Ogrom wykonanej pracy, szerokie potraktowanie kategorii, jaką jest religia, zasługuje na uznanie czytelniczek i czytelników, przy czym dodać należy, iż książka wymaga posiadania całkiem sporych filologicznych kompetencji. To moim zdaniem niezwykle ważne i potrzebne podsumowanie, nawet jeśli stanowić ma swego rodzaju zamknięcie pewnej badawczej ery, tej, do której sama żywię niemały sentyment. Jest to jednak także książka uświadamiająca ciągłą potrzebę zmian i budowania strategii lekturowych, które pozwolą nam na mierzenie się z tak ważkimi i trudnymi tematami badawczymi, rozgrzewającymi do czerwoności pisarki, pisarzy, badaczki i badaczy, a przede wszystkim czytelniczki i czytelników. Religia, bez względu na sposób definiowania tego zjawiska, właśnie takim tematem była przez lata i na pewno jednym z nich pozostaje. Ciekawość każe jednak pytać o ciągi dalsze.
LITERATURA:
Bielik-Robson A.: „Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości”. Kraków 2000.
Czym jednak i czy czymś jakkolwiek odmiennym od kontekstów społeczno-politycznych jest religia dla współczesnego literaturoznawstwa? Z pewnością okazuje się tematem wciąż niewyczerpanym badawczo, skłaniającym do podsumowań, ale także nowych otwarć, spokojnym, bo zaskakująco gwarantującym pewną stałość, polem interpretacyjnych inspiracji. Tematem powracającym, nieprzerwanie poruszającym, ale także – nie dajmy się zwieść – pełnym pułapek i wyzwań. Redaktorzy najnowszej publikacji poruszającej zagadnienie styku literatury i religii podjęli się niełatwego zadania uruchomienia niemalże wszystkich kontekstów, które ów niełatwy na pewno mariaż konotuje. Efektem podsumowania nie tylko projektu grantowego, realizowanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, w wyniku którego powstała, ale także wielu konferencji, wykładów i debat ostatnich dziesięcioleci, jest monografia (jak określają książkę redaktorzy) „Literatura a religia. Wyzwania epoki świeckiej”. Składają się na nią dwa tomy. Pierwszy poświęcony „Teoriom i metodom”, drugi – interpretacjom polskich utworów literackich napisanych po 1945 roku.
Jak sugerują tytuł i podtytuły, temat potraktowany został dość szeroko, obejmuje niemal całą polską literaturę współczesną, ale warto na początku wskazać pewne ograniczenia, których autorom i autorkom nie udało się uniknąć. W drugim tomie z oczywistych powodów –wybranego kręgu tematycznego, w polskiej literaturze bowiem te odniesienia będą dominować – ograniczono się właściwie do nawiązań o chrześcijańskim źródle. Natomiast w pierwszym tomie można było przecież sięgnąć po inne religie. Pojawiają się tam oczywiście teksty czy wywiady traktujące religię jako ogólny koncept, bez względu na kręgi kulturowe czy wyznania, jakie się za tym kryją.
W taki sposób o religii, czy raczej duchowości wykraczającej poza granice zinstytucjonalizowanych systemów religijnych, pisze od lat Charles Taylor (na którego w swoich pracach powoływała się wielokrotnie choćby Agata Bielik-Robson). Taylor, jak określa to we wstępie do pierwszego tomu Łukasz Tischner, ewidentnie jest merytorycznym patronem omawianej książki – i nie chodzi jedynie o odwołania oraz przypisy do jego prac, które możemy znaleźć w poszczególnych rozdziałach, ale przede wszystkim o intelektualny fundament, który pozwala badaczkom i badaczom na szczególne podejście do religii i świeckości. Taylor czyni z religii przedmiot badań, ale pisze o niej językiem innym niż teologia. Potrafi skorelować sferę emocjonalną, która za nią stoi, z rozważaniami utrzymanymi na poziomie naukowym, łączy wszystkie konteksty społeczne, filozoficzne i kulturowe w jedną opowieść o religii, obrzędowości, swoistej potrzebie tworzenia tego typu systemów, która towarzyszy człowiekowi niemal od początku istnienia gatunku. Przede wszystkim zaś przypomina nam o indywidualnym podejściu do religijnych wyobrażeń, o czym pisze Bielik-Robson: „Analizując dwudziestowieczną literaturę – Tylor powołuje się na Rilkego, Eliota, Pounda, Joyce’a, a nawet Zbigniewa Herberta – pokazuje, że, w odróżnieniu od tradycyjnego horyzontu sensotwórczego metafizyki, współczesny horyzont sensotwórczy nie jest czymś danym, odziedziczonym, ani tym bardziej uniwersalnym, lecz co najwyżej może być świadomym wytworem »twórczej wyobraźni jednostki«. Proces tworzenie tego horyzontu nazywa Tylor »indywidualną epifanią«” (Bielik-Robson 2000: 279). Jednak pomimo tego prymatu myśli Tylora, unoszącej się nad dwutomową monografią, większość autorek i autorów w swoich rozważaniach wyraźnie pozostaje w kręgu chrześcijaństwa czy właściwie katolicyzmu.
Inną ważną informacją, którą należy przekazać przyszłym czytelnikom, jest fakt, iż w podtytule drugiego tomu, „Literatura polska po 1945 – kierunki, idiomy, paradygmaty”, właśnie na tej ostatniej części należy skupić uwagę. Nie odnajdziemy tutaj bowiem żadnej formy historii literatury sporządzonej według religijnego klucza (choć zapewne bylibyśmy w stanie odtworzyć ją na podstawie zgromadzonych artykułów) ani encyklopedycznego przeglądu. Panują tu interpretacyjny pluralizm i autonomia wyboru. Znajdziemy wśród szkiców i analiz nazwiska największych: Czesława Miłosza, Aleksandra Wata, Tadeusza Różewicza, Stanisława Barańczaka, Mirona Białoszewskiego, Józefa Czapskiego, Zbigniewa Herberta, Witolda Gombrowicza, Ryszarda Krynickiego, Stanisława Lema, Marcina Świetlickiego. Badaczkę poezji zdecydowanie cieszy prym, który wśród interpretacji czy kontekstów wiedzie poezja, zasmuca jednocześnie tak znikoma obecność kobiet – Maciej Nowak swój tekst poświęca Hannie Malewskiej, Piotr Bogalecki fantastycznie opisuje płynne przejścia pomiędzy tym, co sakralne, a tym, co „świeckie”, w poezji Krystyny Miłobędzkiej, Wojciech Kudyba przygląda się wierszom Joanny Pollakówny, Agnieszka Bielak bardzo ciekawie przedstawia alternatywne religie, czy raczej serię zjawisk, które właściwie powinny zostać dookreślone mianem kryptoteologii w poezji Wisławy Szymborskiej, a Karina Jarzyńska zamyka listę przeanalizowanych twórczości kobiet doskonałym moim zdaniem szkicem o śladach różnych religii w prozie Olgi Tokarczuk.
Nie zamierzam czynić z tego wyliczenia zarzutu w stronę autorek i autorów czy redaktorów tomów. To część innej ważnej debaty dotyczącej nieobecności kobiet w literaturze polskiej i, co za tym idzie, literaturoznawczych badaniach. Nie chodzi o taką poprawność polityczną, wedle której redaktorzy tomów odrzucają świetne teksty tylko dlatego, że muszą się zgadzać parytety. Warto jednak zaznaczyć te zachwiane proporcje, jednocześnie przypominając o tych twórczyniach, które mogłyby się tutaj znaleźć – o Annie Świrszczyńskej, Urszuli Kozioł, Ewie Lipskiej, Małgorzacie Lebdzie, Salci Hałas – a które także wykorzystują w swojej twórczości motywy religijne. Redakcja to jednak sztuka wyboru i zrozumiałe wydaje się, że każda czytelniczka i każdy czytelnik byłby w stanie stworzyć swoją listę nazwisk, motywów, kontekstów.
Jeżeli chodzi o podstawę teoretyczną, to znajdziemy tu przegląd niemal wszystkich najważniejszych stanowisk, pism i rozpraw, które właściwie fundowały dyskurs społeczno-polityczno-filozoficzny dotyczący współczesnego miejsca religii: Charles Taylor, Harold Bloom, Northrop Frye, Hans-Georg Gadamer. To jednak specyficzny zestaw nazwisk, który skłania do oceny, że mamy tutaj do czynienia raczej z pewnym podsumowującym domknięciem niż otwarciem na nowe nurty badawcze. Może właśnie owo domknięcie jest potrzebne dwadzieścia lat po zamachu 11 września, ale jednocześnie pozostawia niedosyt, iż właściwie na prawie dwóch tysiącach stron trudno dostrzec coś nowatorskiego, odpowiadającego na nasze aktualne potrzeby religijnej dyskusji. Redaktorzy i redaktorka wyraźnie zachowali bezpieczny dystans – tematyczny i historyczny, który gwarantuje badawczą poprawność i merytorycznie ugruntowane podstawy, a jednocześnie sprawia, że książka stanowi niejako głos odchodzącej epoki.
Zostawiając nieuniknione ideologiczne spory na boku, warto zaznaczyć, iż właściwie wszystkie teksty zgromadzone w książce cechują dokładność badawcza, spójność, interesujące ujęcie podejmowanego tematu. To dwutomowe kompendium jest po prostu przygotowane z niezwykłym zaangażowaniem autorek, autorów, redaktorki i redaktorów tomów. Wszystkie elementy bardzo dobrze ze sobą współgrają – wywiady dopełniają rozważania teoretyczne o pracach rozmówców, przegląd metod i teorii uzupełniony został przez ogrom interpretacyjnych reprezentacji ich praktycznego zastosowania. Autorkom i autorom trudno zarzucić przy tym jakieś znaczące braki warsztatowe, całość jest bardzo poprawnie zredagowana.
Takie globalne ujęcie problemu z pewnością nie wyczerpuje dialogu literatury z religią, ale na długo wyciszy zapewne kolejne próby wejścia w temat. Ogrom wykonanej pracy, szerokie potraktowanie kategorii, jaką jest religia, zasługuje na uznanie czytelniczek i czytelników, przy czym dodać należy, iż książka wymaga posiadania całkiem sporych filologicznych kompetencji. To moim zdaniem niezwykle ważne i potrzebne podsumowanie, nawet jeśli stanowić ma swego rodzaju zamknięcie pewnej badawczej ery, tej, do której sama żywię niemały sentyment. Jest to jednak także książka uświadamiająca ciągłą potrzebę zmian i budowania strategii lekturowych, które pozwolą nam na mierzenie się z tak ważkimi i trudnymi tematami badawczymi, rozgrzewającymi do czerwoności pisarki, pisarzy, badaczki i badaczy, a przede wszystkim czytelniczki i czytelników. Religia, bez względu na sposób definiowania tego zjawiska, właśnie takim tematem była przez lata i na pewno jednym z nich pozostaje. Ciekawość każe jednak pytać o ciągi dalsze.
LITERATURA:
Bielik-Robson A.: „Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości”. Kraków 2000.
„Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej. Tom 1. Teorie i metody”. Red. Tomasz Garbol, Łukasz Tischner. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2020.
„Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej. Tom 2. Literatura polska po 1945 r. – kierunki, idiomy, paradygmaty”. Red. Łukasz Tischner, Agnieszka Bielak. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2020.
„Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej. Tom 2. Literatura polska po 1945 r. – kierunki, idiomy, paradygmaty”. Red. Łukasz Tischner, Agnieszka Bielak. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2020.
| Zadanie dofinansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego. Zrealizowano przy wsparciu Fundacji Otwarty Kod Kultury. |
 |
 |